کاروانسرای فرسفج (Farasfaj Caravanserai)، که به نام کاروانسرای شاه عباسی نیز شهرت دارد، یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهرستان تویسرکان در استان همدان است. این اثر کمنظیر، که سالها استراحتگاه کاروانها، بازرگانان و زائران بوده است، در میان طبیعت روحافزای دشت قلقلرود و شهر فرسفج خودنمایی میکند. این بنای باستانی متعلق به دوران صفویه است و به دلیل موقعیت استراتژیک خود در مسیر جادههای مهم تاریخی، از جمله جاده ابریشم و مسیر عتبات عالیات، اهمیت بسیار ویژهای دارد.
کاروانسرای فرسفج در فهرست ثبت جهانی
ثبت کاروانسرای فرسفج در فهرست میراث جهانی یونسکو، به همراه ۵۲ کاروانسرای دیگر کشور، نه تنها افتخاری برای استان همدان محسوب میشود، بلکه فرصتی بینظیر برای توسعه گردشگری و معرفی این منطقه تاریخی به جهانیان ایجاد کرده است. برای کسانی که قصد سفر به همدان، این شهر تاریخی، را دارند، بازدید از کاروانسرای فرسفج یک تجربه فرهنگی غنی و به یادماندنی خواهد بود.
کاروانسرای فرسفج، دروازه جهانی همدان در مسیر تاریخ
استان همدان، با قدمت طولانی و آثار باستانی متعدد، همواره به عنوان شهری تاریخی شناخته میشود. با این حال، جهانی شدن کاروانسرای فرسفج و کاروانسرای تاجآباد بهار، اولین گامهای محکم این استان در مسیر جهانیسازی آثار تاریخی به شمار میروند.
کاروانسرای فرسفج نه تنها از لحاظ معماری، بلکه به لحاظ نقش تاریخی خود در شبکه حمل و نقل عصر صفوی، حائز اهمیت است. در دوران حکومت شاه عباس صفوی (بین سالهای ۱۰۰۶ تا ۱۰۳۸ هجری قمری)، امنیت راهها و تسهیل سفر زائران به عتبات عالیات برای سلاطین صفوی بسیار پراهمیت بود. به همین منظور، پلها و کاروانسراهای بسیاری به دستور ایشان ساخته شد. این کاروانسراها در مسیری احداث میشدند که کاروانیان بتوانند مسافتی معادل یک منزل (مسافتی که از صبح تا شامگاه با چهارپایان طی میشد) را پیموده و در کاروانسرای بعدی استراحت کنند. کاروانسرای شاه عباسی فرسفج دقیقاً در چنین شبکهای نقشی محوری ایفا میکرد.
شهر فرسفج با لقب شکوفههای سیب
شهر فرسفج، که این گنجینه تاریخی را در خود جای داده است، خود دارای پیشینه فرهنگی و اقتصادی غنی بوده است. گذشته از اهمیت تجاری و موقعیت جغرافیایی برای کاروانها، فرسفج به دلیل دارا بودن محصولات کشاورزی ممتاز، بهویژه گردو، سیب و انگور، مشهور است. تا جایی که به آن شهر “شکوفههای سیب” لقب دادهاند. این تلفیق تاریخ عظیم با طبیعت دلنشین و محصولات ارزشمند محلی، جاذبهای دوچندان برای گردشگران ایجاد میکند.
قدمت کاروانسرای فرسفج
اگرچه فرسفج از روستاهای تاریخی ایران محسوب میشود، اما پژوهشگران بر اساس یافتههای موجود، قدمت کاروانسرای فرسفج را به دوره صفویه نسبت دادهاند. این بنا در اوایل قرن یازدهم و در فاصله سالهای ۱۰۰۶ تا ۱۰۳۸ هجری قمری ساخته شده است. مسلم است که شهر فرسفج در زمان حکومت صفویان، به دلیل ثبات حکومت و گسترش بازرگانی، رونق زیادی یافته بود.
نقش محوری کاروانسرای فرسفج در جادههای کهن
کاروانسرای فرسفج در مسیری قرار داشت که شاخهای مهم از راه عتبات عالیات به شمار میرفت. این راه، ملایر و بروجرد را به کرمانشاه پیوند میداد. بنابراین، کاربری اصلی این کاروانسرا استراحت دادن به مسافرانی بود که قصد تجارت، سیاحت و بهویژه زیارت عتبات عالیات در عراق را داشتند.
کاروانسرای فرسفج همچنین در مسیر شاهی یا جاده ابریشم قرار گرفته بود، موقعیتی که اهمیت تجاری و استراتژیک آن را دوچندان میکرد. این بنا به دلیل موقعیت جغرافیایی و قرارگیری در یک مسیر ارتباطی مهم، انتخاب شد تا در پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران قرار گیرد.
کاربرد نظامی احتمالی
برخی از پژوهشگران با توجه به وجود چهار برج مدور آجری در گوشههای کاروانسرای فرسفج، این مکان را صرفاً استراحتگاه کاروانها ندانسته و کاربری نظامی نیز برای آن متصور شدهاند. طبق این نظریه، کاروانسرای فرسفج محلی برای اطراق سپاهیان نادرشاه در جریان جنگ با عثمانیها بوده است. این برج و باروها که از مهمترین ویژگیهای کاروانسرا هستند، به ملاحظات امنیتی احداث شده بودند.
کاروانسرای فرسفج تویسرکان، موقعیت جغرافیایی و اهمیت استراتژیک
شهر فرسفج که میزبان این کاروانسراست، خود یکی از توابع شهرستان تویسرکان در استان همدان است. این شهر مرکز بخش قلقلرود بوده و در جنوب غربی استان همدان واقع شده است.
کاروانسرای فرسفج کجاست؟
کاروانسرای فرسفج در مسیر تویسرکان به کنگاور و در حاشیه این جاده واقع شده است. اگر بخواهیم دقیقتر بگوییم، این بنا حدود 1۰ کیلومتری جنوب غربی تویسرکان قرار دارد و بر آمنه یک تپه نهچندان بلند ساخته شده است. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۶۲۰ متر است.
این کاروانسرا در مجاورت شهر فعلی فرسفج واقع شده است. راهی که از اشترمل به فرسفج کشیده شده است، بیگمان یک مسیر تاریخی به شمار میآید. این بنا در میان طبیعت دلنشین دشت قلقلرود قرار گرفته و خودنمایی میکند.
موقعیت کاروانسرای فرسفج در شبکه راههای تاریخی
قرارگیری کاروانسرای فرسفج در مسیر جادهای که تویسرکان را به کنگاور وصل میکند، و در ادامه مسیر به اسدآباد، اهمیت حیاتی این بنا در گذشته را نشان میدهد. در دوران صفویه، این کاروانسراها به فاصلههای مشخص (یک منزلی) ساخته میشدند تا کاروانها بتوانند استراحت شبانه داشته باشند.
فرسفج یک مرکز تجاری و اقامتی تاریخی
مسیر عبور کاروانها و زائران از این نقطه، اهمیت فرسفج را به عنوان یک مرکز تجاری و اقامتی افزایش میداد. این بنا در جاده زیارتی کربلا و همچنین مسیر جاده ابریشم قرار داشت. علاوه بر این، راه دسترسی دیگری نیز از طرف همدان وجود دارد که همان مسیر تابستانی جاده گنجنامه است. جاذبههایی همچون قلعه اشتران و روستاهای کوهپایهای جنوب الوند نیز در این مسیر قرار دارند.
در سالهای اخیر، ۱۵ کیلومتر از جاده تویسرکان به کنگاور، که مسیر عبور به شهر فرسفج است، چهاربانده شده و زیر بار ترافیک رفته است که این امر موجب تسهیل در روند عبور و مرور عمومی برای بازدید از کاروانسرای فرسفج شده است. راه دسترسی به کاروانسرا نیز در بافت داخلی شهر فرسفج ساماندهی شده است.
معماری کاروانسرای فرسفج، شکوه مهندسی صفوی
کاروانسرای شاه عباسی فرسفج به لحاظ سبک معماری، نمونهای شاخص از معماری دوره صفوی است. سبک معماری کاروانسراهای صفوی عموماً همگون است، و کاروانسرای فرسفج نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ این کاروانسرا مربع شکل است.
ابعاد و مساحت بنا
کاروانسرای فرسفج از بزرگترین کاروانسراهای شاه عباسی محسوب میشود. این بنای مربع شکل، مساحتی نزدیک به ۴۰۰۰ متر مربع دارد. طول هر یک از اضلاع کاروانسرای فرسفج حدود ۶۵ متر است. این ابعاد عظیم نشاندهنده اهمیت این مرکز اقامتی در دوران رونق تجارت و سفر بوده است.
ویژگیهای دفاعی و برج و باروها
مهمترین ویژگی بصری و امنیتی کاروانسرای تاریخی فرسفج، وجود برج و باروهایی در چهار گوشه آن است. این برجها به صورت مدور و آجری ساخته شدهاند و هدف از احداث آنها، رعایت ملاحظات امنیتی بوده است. این تدابیر نشان میدهد که کاروانسرا علاوه بر نقش رفاهی، نیاز به تأمین امنیت کاروانها در برابر راهزنان و مهاجمان داشته است.
ساختار داخلی و اقامتگاهها
طراحی داخلی کاروانسرای فرسفج بر اساس نیازهای مسافران، تجار و زائران آن دوران شکل گرفته است.
- ایوانها و ایوانچهها: وجه داخلی کاروانسرا شامل ایوانهای بزرگ در مرکز و ایوانچههای کوچک در طرفین است. در هر ضلع کاروانسرا، یک ایوان بزرگ، چهار ایوانچه و دو در برای ورود به فضای پشتی در نظر گرفته شده بود. ایوان اصلی و حجرهها با دقت زیادی روبروی هم قرار دارند. از میان این ایوانها، ایوان شمالی از سایر ایوانها بزرگتر و پرشکوهتر است. همچنین، پلان این کاروانسرا به دلیل داشتن چهار شاهنشین اصلی (چهار ایوان بزرگ) مورد توجه قرار گرفته است.
- حجرهها و بهارخوابها: حجرهها که شبیه به اتاقهای هتلهای امروزی بودند، فضاهای اقامتی را تشکیل میدادند. در دو طرف ایوان شمالی نیز چهار حجره وجود داشته است. هر حجره دارای بهارخوابی ویژه (یا فرشانداز) بود. این بهارخوابها در فصلهای گرم سال، مکان مناسبی برای استراحت و دورهمنشینی مسافران محسوب میشدند.
راهروهای پشتی و کاربری لجستیکی
در چهار گوشه کاروانسرای فرسفج، درهای چوبی مشبکی دیده میشوند که حیات مرکزی را به راهروهایی در پشت راستهها پیوند میدهند. این راهروها، اگرچه در شیوه ساخت و معماری طاقها شکل و شمایلی شبیه به بازارهای سنتی دارند، اما کاربرد متفاوتی برای کاروانسرا داشتند.
این فضاهای سرپوشیده (راهروها) محلی بودند که مسافران و تجار در زیر سقفهای آجری آنها، بارها و کالاهای خود را از گزند برف، باران و آفتاب محافظت میکردند و همچنین به تیمار چهارپایان خود میپرداختند.
از لحاظ مصالح ساختمانی، دیوارهای داخلی کاروانسرا از کف تا لبه بام یکپارچه آجری به نظر میرسند. همچنین، سقف تمام ایوانها و ایوانچهها هم جناغی است و اثری از چوب در طاق آنها مشاهده نمیشود.
فرسفج، نگین اقتصاد و فرهنگ در جوار کاروانسرا
برای درک کامل اهمیت کاروانسرای فرسفج، باید به محیط اطراف آن یعنی شهر فرسفج نیز توجه کرد. فرسفج در گذشته نام “پراسپه” داشت. در فارسی کهن، پسوند “فر” به معنی شکوه است (مانند فراهان و فرمهین). فرسفج نیز در بین ساکنان محلی به صورت “فرسفه” یا “فرسوه” خوانده میشود.
اقتصاد محلی و محصولات ممتاز
اقتصاد فرسفج در گذشته بر پایه کشاورزی، دامپروری، سفالگری و بازرگانی استوار بود. وجود باغهای سرسبز، زمین مساعد و رودخانههای پرآب، به همراه قرار گرفتن در مسیر کاروانها، باعث رونق کسب و کار مردم بود.
امروزه، کشاورزی و دامپروری اصلیترین مشاغل شهروندان فرسفج هستند. محصولات کشاورزی این شهر شامل حبوبات، غلات، صیفیجات و میوه، بهویژه گردو، سیب و انگور ممتاز است. کیفیت محصولات فرسفج آنقدر بالا است که حتی پیشنهاد شد پس از بازسازی کاروانسرای شاه عباسی فرسفج، جشنواره گردو در این مکان برگزار شود.
سفالگری و میراث صنعتی
فرسفج در گذشته مرکز تولید سفال منطقه بوده است. این شهر بعد از لالجین، دومین مرکز سفال استان همدان به شمار میرفت. سفال بدون لعاب فرسفج در گذشته زبانزد مردم منطقه بود. اگرچه کارگاهها تعطیل شدهاند، آثار کارگاهها و کورههای سفالگری در کنار کاروانسرای فرسفج، حتی بیست سال پس از تعطیلی، همچنان پابرجاست.
فرهنگ و زبان مردم فرسفج
مردم فرسفج به زبان لری سخن میگویند که به لری تویسرکان نزدیک است. این زبان روایتکننده داستانها، متلها و افسانههای زیبایی است. اگرچه در اطراف فرسفج، مردم برخی روستاها به گویش لکی صحبت میکنند و تنها یک روستا (حاجی تو) به زبان ترکی با لهجه قشقایی سخن میگوید که گفته میشود ساکنان آن در دهههای گذشته به منطقه مهاجرت کردهاند.
دیگر آثار تاریخی تویسرکان در مجاورت کاروانسرای فرسفج
بازدید از کاروانسرای فرسفج فرصتی است تا گردشگران از دیگر ابنیه تاریخی منطقه نیز دیدن کنند. شهر فرسفج به دلیل اهمیت تجاری و جغرافیایی خود در مسیر کاروانها، دارای آثار تاریخی دیگری نیز هست:
- پل تاریخی قلقلرود (پل فرسفج): در کنار شهر فرسفج، پلی بر روی رودخانه قلقلرود ساخته شده است. این پل در دوران صفویه بنا شده است. جهت پل از شرق به غرب است و به موازات آن یک پل جدید احداث شده است. پل تاریخی فرسفج حدود ۶۰ متر طول و ۸ متر عرض دارد و در سال ۱۳۷۶ به شماره ۱۸۷۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. مصالح به کار رفته در ساختمان این پل شامل سنگ، آجر، ملات ساروج و گچ است. اخیراً مرمت اضطراری این پل نیز انجام شده است.
- حمام تاریخی فرسفج: یکی دیگر از آثار تاریخی فرسفج، حمام این شهر است که گفته میشود متعلق به دوره صفوی است. این حمام تا اوایل دوره پهلوی دوم مورد استفاده اهالی بوده، اما در حال حاضر در زیر خاک مدفون است و هنوز بازسازی نشده است.
- قلعه اشتران و روستاهای کوهپایهای: در مسیر تابستانی جاده گنجنامه (راه دیگر فرسفج از سمت همدان)، جاذبههایی مانند قلعه اشتران و روستاهای زیبای کوهپایهای جنوب الوند قرار دارند که میتوانند در برنامه سفر گنجانده شوند.
سایر آثار مهم استان همدان که همهساله مورد بازدید گردشگران قرار میگیرد و تکمیلکننده سفر به این استان است، شامل آرامگاه بوعلی سینا، آرامگاه باباطاهر، تپه هگمتانه، گنبد علویان، حمام حاج آقا تراب نهاوند و خانه مسعودی هستند.
احیا و ثبت جهانی کاروانسرای فرسفج
کاروانسرای فرسفج به عنوان یک گنجینه تاریخی مهم، همواره مورد توجه سازمان میراث فرهنگی بوده و روند حفظ و احیای آن طی سالها ادامه داشته است.
ثبت ملی و مرمتهای انجام شده
این اثر باارزش به شماره ۱۹۷۰ در تاریخ ۶/۲/۱۳۷۶ (اردیبهشت ۱۳۷۶) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مرمت این کاروانسرا توسط سازمان میراث فرهنگی همدان از سال ۱۳۷۱ شمسی آغاز شد. مدیران میراث فرهنگی تویسرکان نیز اعلام کردهاند که از آغاز مرمت و بازسازی این بنا (از ۱۲ سال قبل از سال ۱۳۹۹)، اعتباری بیش از ۸۵۰ میلیون تومان هزینه شده است. روند اقدامات مرمتی این کاروانسرا بیش از ۲۰ سال است که آغاز شده و هماکنون نیز ادامه دارد.
جهانی شدن کاروانسرای فرسفج
در مهرماه سال ۱۴۰۰، ارزیاب یونسکو از کاروانسرای فرسفج بازدید کرد تا ویژگیهای کالبدی و مستندات مربوط به پرونده زنجیرهای ثبت جهانی کاروانسراهای ایران را بررسی کند. این پرونده، که شامل ۵۶ کاروانسرا از ۲۴ استان کشور بود، با عنوان «نبوغ معماری علمی» به یونسکو ارسال شد. با توجه به گزارشهای مثبت ارزیابان از کاروانسراهای همدان، این پرونده در چهلوپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض (سپتامبر ۲۰۲۳) مورد بررسی قرار گرفت و کاروانسرای فرسفج رسماً در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
این ثبت جهانی، با هدف معرفی بهتر تویسرکان و استان همدان به گردشگران خارجی و جذب گردشگر بیشتر در مسیر جاده زیارتی کربلا و جاده ابریشم انجام شده است.
پتانسیلهای بهرهبرداری و ضرورت مشارکت بخش خصوصی
استفاده بهینه از کاروانسرای تاریخی فرسفج میتواند ظرفیت و جذابیت گردشگری شهرستان تویسرکان را به طرز قابل توجهی ارتقا داده و آوردههای خوب مالی و اقتصادی برای منطقه به دنبال داشته باشد. با توجه به علاقه عمومی مردم به اماکن تاریخی و سنتی، کاروانسرای فرسفج قابلیت بهرهبرداری در حوزههای زیر را دارد:
- مهمانپذیر سنتی و اقامتگاه.
- سفرهخانه سنتی.
- بازارچه صنایع دستی و گردو.
- زیرساختهای رفاهی و ورزشی جنبی.
در سالهای اخیر، صحبتهای اولیه برای حضور سرمایهگذار در طرح ساماندهی کاروانسرای فرسفج انجام شده و طرح جامع محوطهسازی آن نیز تأیید شده است. همچنین، در ایام نوروز سالهای گذشته، این کاروانسرا میزبان برگزاری جشنواره غذاهای محلی و سنتی با حضور چشمگیر گردشگران بوده است.
اشیاء کهن یافتهشده در کاروانسرای فرسفج در موزه شهر همدان نگهداری میشود.
توصیههای سفر به کاروانسرای فرسفج و نکات کاربردی
برای برنامهریزی یک سفر جذاب به تویسرکان و بازدید از این اثر جهانی، آگاهی از جزئیات موقعیت مکانی و نکات سفر ضروری است.
آدرس کاروانسرای فرسفج و مسیرهای دسترسی
کاروانسرای فرسفج در استان همدان، شهرستان تویسرکان، شهر فرسفج واقع شده است. این بنا در حاشیه ۲۰ کیلومتری مسیر جاده تویسرکان به کنگاور قرار دارد.
نکات دسترسی:
- مسیر اصلی: جاده تویسرکان به کنگاور، ۲۰ کیلومتری جنوب غربی تویسرکان.
- تسهیلات جادهای: بخش زیادی از این جاده (۱۵ کیلومتر) چهاربانده شده است که عبور و مرور را تسهیل میکند.
- مسیر جایگزین (تابستانی): از طریق همدان و جاده گنجنامه، با عبور از مناطق زیبای کوهپایهای جنوب الوند، دسترسی امکانپذیر است.
- آدرس در شهر: راه دسترسی به کاروانسرا در بافت داخلی شهر فرسفج ساماندهی شده است.
ساعت بازدید کاروانسرای فرسفج
در رابطه با ساعت بازدید کاروانسرای فرسفج، منابع اطلاعاتی موجود به طور مستقیم به ساعت و روزهای دقیق بازدید یا باز بودن دائمی آن به عنوان موزه/مجموعه گردشگری اشارهای نکردهاند. با توجه به اینکه طرحهای بهرهبرداری حداکثری (مانند تبدیل به مهمانپذیر سنتی یا بازارچه) نیازمند ورود بخش خصوصی است، ممکن است ساعات دسترسی به بنا بر اساس کاربری فعلی آن (مانند بازارچه فصلی یا صرفاً بازدید از محوطه باز) متغیر باشد.
توصیه به گردشگران
به گردشگران توصیه میشود که قبل از سفر، برای اطمینان از ساعات بازدید کاروانسرای فرسفج و امکانات خدماتی (در صورتی که بخش خصوصی وارد عمل شده باشد)، با اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان تویسرکان تماس حاصل نموده یا از طریق سامانههای بهروز رسانی اطلاعات گردشگری استان همدان استعلام بگیرند.
کاروانسرای فرسفج، ثبت شکوه صفوی
کاروانسرای شاه عباسی فرسفج با معماری مربعی، برجهای مدور دفاعی در چهار گوشه و ایوان شمالی پرشکوهتر، جلوهای بینظیر از هنر مهندسی صفوی است. جستجو و مشاهده تصاویر کاروانسرای فرسفج، از نمای کلی ۴۰۰۰ متر مربعی تا جزئیات حجرهها و راهروهای آجری پشتی، میتواند درک اولیه از عظمت و زیبایی این بنا را به مسافران ارائه دهد. دیدن این بنای جهانی، که در دشت روحافزای قلقلرود قرار گرفته است، تجربهای است که باید به لیست جاذبههای همدان اضافه شود.
منبع: همدان 18
