چرم همدان، روایتی از شهر دباغ‌خانه‌ها

چرم همدان؛ روایتی از هویت دیرینه

اگر بپرسید همدان به چه چیزی شهرت دارد، اولین پاسخ‌ها آثار تاریخی همدان و بطور معمول غار علیصدر یا آرامگاه باباطاهر و آرامگاه بوعلی سیناست، اما اجازه دهید شما را به دنیای پنهان و کمتر روایت‌شده‌ای ببرم که قرن‌هاست قلب تپنده اقتصاد این دیار بوده، صنعت چرم همدان.

چرا همدان را به عنوان شهر دباغ‌خانه‌ها می شناسند؟

همدان، پیش از آنکه با القاب دیگری شناخته شود، روزگاری با افتخار “شهر دباغ‌خانه‌ها” نامیده می‌شد. صنعتی با قدمتی دیرینه که توانسته‌ است با گذر از طوفان‌های تاریخ، همچنان نشان اصالت و کیفیت را بر محصولات خود حفظ کند. اگر به دنبال خرید یک سوغات با دوام، اصیل و دارای ارزش افزوده‌ای بالا هستید، بی‌تردید باید به سراغ محصولات چرم همدان بروید.

در این مطلب، ما نه تنها به کیفیت و انواع چرم‌های محلی می‌پردازیم، بلکه داستان مردی را روایت خواهیم کرد که با دغدغه‌ای بزرگ، نخستین کارخانه چرم‌سازی مدرن ایران را در شهر همدان بنیان نهاد؛ زنده‌یاد اردشیر یگانگی.

تاریخچه کهن چرم همدان

همدان به دلایل متعددی تبدیل به قطب اولیه چرم در ایران شد. این منطقه از دیرباز به دلیل وفور دام، مواد گیاهی و آب فراوان، بستری مستعد برای فرآوری پوست و توسعه صنعت چرم همدان فراهم آورده بود. این پیشینه غنی باعث شده است که حتی امروز نیز محله‌هایی با نام‌های «چرم‌سازی» و «دباغ‌خانه» در شهر باقی بمانند.
شواهد باستان‌شناسی در ایران نشان می‌دهد که تاریخچه استفاده از چرم به حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد و از آن برای ساخت پوشاک، کفش و سلاح استفاده می‌شده است. در همدان نیز این صنعت ریشه‌ای عمیق دارد؛ به طوری که برخی مورخان قدمت آن را به حدود سه هزار سال می‌رسانند.

میراثی چندهزارساله دباغی چرم در همدان

چرم‌سازی همدان فقط یک فعالیت تجاری نبود، بلکه بخشی از تار و پود فرهنگی و اقتصادی شهر محسوب می‌شد. در دوره قاجار، شهرت چرم همدان چنان بود که مستشرق و زبان‌شناس آمریکایی، “ویلیام جکسون”، در سفرنامه خود در سال ۱۲۸۱ شمسی، از همدان به عنوان “انبار ایران” یاد می‌کند و می‌نویسد: “همدانیان در ساختن، پرداختن و عمل آوردن پوست گاو و گوسفند و ساختن اشیاء مفید و اجناس تجملی از آن‌ها شهره‌اند” .

این شهرت جهانی بی‌پایه نبود. وجود راسته دباغ‌خانه که انشعابی از بازار قدیمی در خیابان اکباتان است، شاهدی بر سابقه دیرین دباغی سنتی در این شهر است. وجود طومار چرمی کشف‌شده در تپه هگمتانه که قدمت آن به ۱۳۷۰ شمسی برمی‌گردد و بر روی ۲۷ قطعه چرم نگاشته شده است، خود تأییدی بر اهمیت این ماده در تاریخ نگارش و تجارت همدان است.

چرم همدان در گذر تاریخ

جالب است بدانید که در عهد قاجار، چرم همدان به دلیل کیفیت بالا، در سراسر جهان به “چرم روسی” معروف بود. این موضوع نشان‌دهنده آن است که مرغوبیت چرم همدانی به قدری بالا بود که می‌توانست در بازارهای بین‌المللی با نام‌های معتبر آن زمان رقابت کند. طبق سفرنامه “جرج ناتانیل کرزن”، این چرم علاوه بر صادرات، در داخل کشور نیز برای تولید کفش، چمدان و زین و برگ استفاده می‌شد و به دیگر شهرها نیز صادر می‌گشت.

آمارهای تاریخی نیز گویای رونق خارق‌العاده صنعت چرم همدان در گذشته است. چارلز عیسوی، مورخ اقتصادی، اشاره می‌کند که در سال ۱۹۰۹، همدان دارای ۳۰۰ مغازه کوچک و بزرگ چرم‌سازی بود که این رقم تنها در سه سال (تا سال ۱۹۱۲) به ۴۰۰ مغازه افزایش یافت. این اعداد نشان می‌دهد که پیش از ورود صنعت مدرن، همدان خود یک ابرقدرت در حوزه چرم‌سازی سنتی بود.

دباغی سنتی، هنر دست مردمان کهن

چرم‌سازی همدان به شیوه سنتی، فرآیندی طولانی و هنرمندانه بود که در گذشته حدود سه ماه به طول می‌انجامید. این فرآیند که بیشتر با استفاده از پوست گاو انجام می‌شد، نیازمند مهارت بسیار بود و مراحل متعددی را در بر می‌گرفت:

• خیساندن: پوست‌ها را ۳ تا ۶ روز در آب قرار می‌دادند تا نمک و خشکی آن‌ها از بین برود .
• موگیری و لش‌زنی: جداسازی مو و سپس تبدیل پوست از حالت خام با لش‌زنی
• نمک‌پاشیدن و مازوکاری: استفاده از مازو (که نوعی دباغی گیاهی است) .
• سنگ‌زنی، پیه‌زنی، رنگ‌زنی و صیقل‌زنی: مراحل پایانی برای افزایش نرمی، دوام و زیبایی چرم .

در گذشته، این کار چنان سنگین بود که مردان تمام مراحل ساخت چرم را انجام می‌دادند و زنان به جداسازی پشم، شستن و ریسندگی آن اشتغال داشتند. هرچند روش ماشینی جای روش سنتی را گرفت، اما برخی علاقه‌مندان، به دلیل نداشتن ضایعات و پس‌آب‌های سمی، همچنان این هنر اصیل را در کنار شغل اصلی خود حفظ کرده‌اند.

بنیان‌گذاری نخستین کارخانه چرم‌سازی مدرن ایران

رونق سنتی صنعت چرم همدان در نهایت به یک تحول بزرگ صنعتی منجر شد. با آغاز دوره پهلوی اول، توجه به صنایع پایه و کارخانه‌های مادر افزایش یافت و اینجا بود که نام اردشیر یگانگی وارد تاریخ صنعتی همدان شد .

اردشیر یگانگی، مردی که صنعت ایران را بیدار کرد

اردشیر یگانگی (متولد ۱۲۷۹ خورشیدی در یزد) ، صرفاً یک صنعتگر نبود؛ او یک “متحول‌کننده” و “مردی پیشرو در صنعت و نوآوری” بود. او که در خانواده‌ای تاجر و سرشناس پرورش یافته بود، تحصیلات خود را در کالج آمریکایی‌ها در تهران به پایان رساند و به زبان‌های انگلیسی و روسی مسلط بود.

درباره اردشیر یگانگی (ارباب اردشیر)

مسیر کارآفرینی اردشیر یگانگی ابتدا با نوآوری در حوزه حمل‌ونقل و راه‌اندازی شرکت باربری با خرید کامیون آغاز شد. اما روحیه بلندپرواز او خیلی زود به سمت تحول در صنایع کشور رفت.
در سال ۱۳۱۱ خورشیدی ، با در نظر گرفتن زمینه مساعد همدان برای دباغی، اردشیر یگانگی با همکاری شهریار فروردین (که در رشته چرم‌سازی آموزش دیده بود)، اقدام به تأسیس نخستین کارخانه چرم‌سازی مدرن ایران در همدان کرد. این کارخانه که در محله منوچهری (همان منطقه چرم‌سازی کنونی) و در زمینی به مساحت ۹۴۰۰ متر مربع ساخته شد، نقطه عطفی در تاریخ صنعتی ایران بود.

نوآوری در تولید و حمایت از کارگران

کارخانه چرم‌سازی همدان نه تنها از نظر تولید، بلکه از نظر ساختار اجتماعی و رفاهی نیز در زمان خود پیشرو بود. این کارخانه با نقشه مهندسان آلمانی طراحی شد و دارای یک ساختار نوین بود که امکانات رفاهی و بهداشتی بی‌نظیری را برای کارگران فراهم می‌آورد.
تصور کنید در آن زمان، کارگران به امکاناتی چون ناهارخوری، رختکن و حمام مجهز بودند؛ امکاناتی که در صنایع آن دوره ایران بسیار کم‌نظیر بود. بوق کارخانه نیز یک نماد فرهنگی بود؛ این بوق نه تنها در پایان سحر نواخته می‌شد تا کارگران به موقع به محل کار برسند، بلکه در ماه رمضان به نمادی برای اعلام زمان افطار تبدیل شده بود.
این کارخانه در سال ۱۳۲۹ خورشیدی توانست تولید قابل توجهی داشته باشد، از جمله ۱۵ تن پادوش گاوی، ۴۵ تن رویه و ۳۸ تن چرم سراجی. این میزان تولید، کارخانه چرم‌سازی همدان را به تدریج به الگویی برای توسعه صنعت چرم در سایر نقاط کشور تبدیل کرد. دکتر ربیعی در کتاب جغرافیای مفصل ایران می‌نویسد “تاریخ واقعی صنعت چرم‌سازی ایران را باید از تاریخ فعالیت چرم‌سازی در همدان محاسبه کرد”.

اردشیر یگانگی فراتر از چرم

اردشیر یگانگی که نامش با صنعت چرم همدان گره خورده است، تنها به این صنعت محدود نماند. او یک نیکوکار و متحول‌کننده شهری بود.

1. انقلاب برق: در سال ۱۳۱۴، او نخستین نیروگاه برق آبی (هیدرولیک) ایران را بر تپه عباس‌آباد همدان تأسیس کرد که به برق الوند معروف بود. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این نیروگاه، سهیم کردن مردم شهر همدان در سهام آن بود.
2. نوآوری در غذا: او همچنین نخستین کارخانه بستنی و آلاسکاسازی ایران را تأسیس کرد، تجهیزات مدرن از شوروی خرید و بستنی را که پیش‌تر کالایی لوکس بود، در دسترس عموم قرار داد.
3. بازسازی شهر: پس از جنگ جهانی دوم، که خیابان‌های همدان تخریب شده بود، یگانگی مسئولیت بازسازی خیابان‌های ابن‌سینا و عباس‌آباد را بر عهده گرفت و با تأمین مالی و نظارت مستقیم، به احیای زیرساخت‌های شهری همدان کمک کرد.
4. خدمت در قحطی: در جریان جنگ جهانی دوم، او که پیمانکاری احداث اردوگاه‌های متفقین در همدان را بر عهده داشت، به‌جای پول، آرد، گندم، شکر و چای دریافت کرد و این اقلام را به‌دلیل قحطی، رایگان بین کارگران خود در کارخانه چرم‌سازی و برق الوند توزیع نمود.

این نیکوکاری‌ها و خدمات، نام اردشیر یگانگی را پس از درگذشتش در سال ۱۳۳۲ شمسی در فرانسه، در فرهنگ و تاریخ کشور جاودانه ساخت.

از کارخانه تا موزه تاریخ طبیعی

متأسفانه، این کارخانه بزرگ پس از ورشکستگی، ابتدا تحت تملک بانک کشاورزی و سپس در مالکیت دانشگاه بوعلی سینا قرار گرفت و در سال ۱۳۷۱، بخشی از ساختمان آن به موزه تاریخ طبیعی همدان تبدیل شد.
شناخت انواع چرم همدانی، از پادوش تا ساغری
همدان به دلیل مهارت بی‌نظیر دباغانش، انواع مختلفی از چرم‌های باکیفیت را تولید می‌کرده است که هر کدام ویژگی و کاربرد خاص خود را داشتند. اگر می‌خواهید با اصالت چرم همدان آشنا شوید، باید گونه‌های سنتی آن را بشناسید:

گنجینه چرم‌های سنتی، گونه‌ها و کاربردها

چرم همدان: این نوع چرم که شهرت خاصی داشت و مخصوص همدان بود، از پوست گاو تهیه می‌شد و رنگ نارنجی آن را با گِل وَرز به دست می‌آوردند.

• پادوش: از پوست گاو تهیه می‌شد. این چرم بسیار ضخیم بود و به‌طور سنتی به عنوان زیره کفش (کفش‌های نوع پادوش) استفاده می‌شد.
• ساغری: این چرم مرغوب از پوست اسب و الاغ به عمل می‌آمد. ساغری مرغوب همدان معمولاً با رنگ سبز تولید می‌شد که از رنگ‌هایی مبتنی بر اکسید مس به دست می‌آمد.
• تیماج: چرمی که از پوست بز تهیه می‌شد.
• میشَن: این چرم از پوست گوسفند به دست می‌آمد و برای تولید آستر کفش، کمربندهای پول (همیان)، جلد کتاب و پوستین استفاده می‌شد.
• چرم گاومیش: به دلیل ضخامت بسیار بالا، برای تولید زیره کفش کاربرد داشت.
• چرم دوبور: از پوست بز نر ۲ ساله تولید می‌شد.

امروز نیز، تولیدکنندگان فعال در صنعت چرم همدان مانند کارخانه چرم شهباز، انواع مختلفی از چرم‌های تکمیل شده سبک و سنگین را تولید می‌کنند. محصولات چرمی شامل انواع وت بلو گاوی، بزی و گوسفندی، انواع کراست و دای کراست، چرم تکمیل شده برای کیف، کفش، آستری، لباس و زیورآلات، و همچنین چرم‌های جیر و نبوک هستند.

صنعت چرم همدان امروز

متأسفانه، بر خلاف سابقه درخشان و میراثی که اردشیر یگانگی و دباغ‌های قدیمی بر جای گذاشتند، صنعت چرم همدان در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی روبه‌رو بوده و روزهای “ساکن و بی‌تحرک” یا “بحرانی” را پشت سر می‌گذارد. بسیاری از مسئولان و فعالان این حوزه تأکید دارند که اگر همت نشود، دوران پررونق گذشته قابل احیا نخواهد بود.

چرم همدان سوغاتی با اصالت

شهر همدان به عنوان یک مقصد گردشگری تاریخی، می‌تواند از چرم همدان به عنوان یک سوغات اصیل و دارای هویت تاریخی استفاده کند. برای یک گردشگر ایرانی، خرید کالایی که در تاریخش نام «چرم روسی» را یدک می‌کشیده و ریشه در هنر دباغان چند هزارساله دارد، قطعاً جذاب خواهد بود.

همدان یکی از بزرگترین تولید کنندگان چرم رنگی در ایران است.

از راسته موتاب‌خانه تا محصولات صادراتی

اگر می‌خواهید اصالت چرم‌سازی همدان را از نزدیک ببینید، باید به سراغ “راسته موتاب‌خانه” بروید. اگرچه این بازارچه قدیمی مرمت شده است تا واحدهای تولیدی در آن انسجام یابند، و بسیاری از حجره‌های آن تغییر کاربری داده‌اند، اما همچنان این مکان به عنوان خوشه چرم همدان شناخته می‌شود. در این راسته می‌توانید کیف، کفش، کمربند و حتی ابزار و یراق چرمی احشام را مشاهده کنید.

تولیدکنندگان محلی معتقدند که کیفیت محصولات چرمی همدان به هیچ وجه با اجناس مصنوعی یا خارجی (مانند چینی) قابل مقایسه نیست. مصرف‌کننده‌ای که چرم همدانی می‌خرد، با وجود قیمت بالاتر، از دوام و عمر طولانی‌تر آن بهره می‌برد، که در بلندمدت بسیار به‌صرفه است.

برخی از کارگاه‌های محلی هنوز هم تولیدات دست‌دوز خود را به صورت غیرمستقیم به کشورهای همسایه مانند قزاقستان و سلیمانیه عراق صادر می‌کنند. همچنین، کارخانه‌های مدرن‌تری مانند چرم شهباز نیز توانسته‌اند محصولات خود را به ارزش ۷ میلیون دلار به کشورهایی چون ایتالیا، ترکیه، هند، پاکستان و اتریش صادر کنند .

چگونه یک محصول چرمی با کیفیت همدانی را بشناسیم؟

به عنوان راهنمای محلی شما، اگر قصد خرید یک محصول چرمی مرغوب را دارید، این نکات را به خاطر بسپارید:

• بوی چرم: چرم طبیعی همدانی بوی خاصی دارد که با بوی چرم مصنوعی کاملاً متفاوت است.
• سطح چرم: در گذشته، دباغ‌های جدید به دلیل نداشتن تجربه کافی و استفاده از پوست‌های برگشتی، کیفیت چرم‌هایشان به پای چرم‌های قدیمی نمی‌رسید. هنگام خرید به سطح چرم دقت کنید که مراحل تولید را به‌طور کامل طی کرده باشد و از مرغوبیت کافی برخوردار باشد.
• دوخت و طراحی: با وجود اینکه کیفیت چرم همدان بالاست، برخی تولیدکنندگان معتقدند صنعت به دلیل نبود ابزارآلات بروز، از نظر دوخت ماشینی ضعیف است. اگر به دنبال کیفیت دوخت هستید، حتماً به سراغ محصولات دست‌دوز هنرمندان پیشکسوت همدانی بروید که این هنر را در کارگاه‌های کوچک خود حفظ کرده‌اند.

جمع‌بندی درباره چرم همدان

صنعت چرم همدان، با قدمتی کهن و میراثی ارزشمند که یادگاری از نوآوران بزرگی چون اردشیر یگانگی است، در حال حاضر در پیچ‌وخم‌های اقتصادی و رقابت‌های جهانی، روزهای سختی را می‌گذراند. این صنعت، با تمام سابقه خود، نیازمند «عزم ملی و اراده مسئولان» است تا بتواند از ورطه نابودی نجات پیدا کند.

همدانی‌ها در ساختن چرم‌های عالی و مرغوب مهارت تاریخی دارند.

امیدواریم با حمایت شما گردشگران و خریداران محصولات باکیفیت داخلی، نام چرم همدان بار دیگر در بازارهای جهانی بدرخشد؛ همان‌طور که در روزگار اردشیر یگانگی و دباغ‌خانه‌های کهن می‌درخشید.
از اینکه در این سفر تاریخی و صنعتی با ما همراه بودید، سپاسگزاریم. لطفاً در هنگام بازدید از شهر دباغ‌خانه‌ها، حتماً با خرید یک محصول باکیفیت، از هنرمردمان این سرزمین حمایت کنید.

منبع: همدان 18