جشن مهرگان؛ ستایش پیمان، آغاز دادگری و شکوه اعتدال پاییزی
آیا میدانستید بعد از نوروز، کدام جشن ایرانی، تاریخیترین و شکوهمندترین گردهمایی باستانی ایران زمین بوده است؟ پاسخ، جشن مهرگان است. این رویداد، فراتر از یک آیین فصلی ساده است؛ مهرگان، تجلی عمیقترین مفاهیم تمدن آریایی شامل پیمان، راستی، روشنایی و عدالت است.
در این مقاله، صرفاً به روایت تاریخ نمیپردازیم. بلکه میکوشیم تا جوهرهی این میراث کهن، ریشههای اسطورهای و فلسفهی ماندگار آن را به گونهای زنده کنیم که جایگاه واقعی جشن مهرگان در ایران امروز برای خواننده آشکار شود. آمادهاید تا رمز و راز این شکوه پاییزی را کشف کنید؟
جشن مهرگان در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسیده.
ریشهها و فلسفه “جشن مهرگان” : از ایزد مهر تا عدالت فریدونی
جشن مهرگان در ستایش و نیایش مهر یا میترا برگزار میشود و قدمتی به اندازه ایزد منسوب به خود دارد. این جشن ایرانی در حقیقت تبلور بخشهایی از جهانبینی ایران باستان است که بر وفاداری، نور و نظم طبیعت تأکید دارد.
مهر، ایزد پیمان و روشنایی: معنای میترا در فرهنگ ایرانی
واژه مهرگان از واژه “مهر” و پسوند “گان” (که در فارسی کهن نشاندهنده جشن یا مناسبت بوده) تشکیل شده است. ریشه واژه “مهر” یا “میترا” (Miθra در اوستایی و Mitra در سانسکریت)، به ایزدان مشترک هندوایرانی باز میگردد. مهر یا میترا یکی از ایزدان بزرگ و کهن ایرانیان و هندوان است و نامش در اوستا نیز آمده است.
ایزد مهر در باور ایرانیان باستان دارای ارزش و اهتمام ویژهای بود. او نماد روشنی و فروغ است، اگرچه مستقیماً خدای خورشید نیست، بلکه نور و پرتو خورشید محسوب میشود و وظیفهاش هدیه نور و زندگی است. مهمترین مشخصه ایزد مهر، نگهبانی عهد و پیمان است. او ناظر بر پیمانهاست و پیمانشکنان را در هر کجا که باشند مجازات میکند.
وظایف ایزد مهر بسیار گسترده است:
- حمایت از صداقت و راستی: او طرفدار درستی و دشمن نیرنگ و دروغ معرفی شده است.
- جنگاوری و شکستناپذیری: ایزد مهر با دشمن مبارزه میکند و هرگز شکستی در کارش نیست. به همین دلیل، فرماندهان لشکر برای پیروزی در جنگ به درگاه او دعا میکردند.
- داوری در جهان خاکی و روحانی: مهر بین اهورا مزدا و اهریمن داوری میکند. همچنین، او وظیفه داوری در جهان ارواح و مردگان را بر عهده دارد و به همراه دو ایزد دیگر، مأمور نظارت بر عبور ارواح نیکوکار از پل چینوت (یا چینود) است و به گناهکاران اجازه عبور نمیدهد.
- دوستی و محبت: در زبان سانسکریت، Mitra به معنی دوستی است و در فارسی نو، “مهر” به معنای محبت، عشق و دلسوزی به کار میرود که ریشه در صفات ایزد مهر دارد.
به پاس این ایزد مهم، شانزدهمین روز هر ماه در گاهشماری زرتشتی به نام “مهر” نامگذاری شده است.
پیوند مهرگان با اعتدال پاییزی و کشاورزی
جشن مهرگان از نظر زمانی با یکی از مهمترین پدیدههای طبیعی، یعنی اعتدال پاییزی (حدود ۳۰ شهریور) همزمان است. اعتدال پاییزی، لحظهای است که طول شب و روز برابر میشود و نشانهای از توازن در طبیعت است. همانگونه که نوروز در اعتدال بهاری رخ میدهد، مهرگان نیز آغاز نیمه دوم سال را اعلام میکند.
در دورههایی از دوران باستان و از جمله در عصر هخامنشی، آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده است. تثبیت آغاز سال نو در هنگام اعتدال پاییزی با نظام زندگی مبتنی بر کشاورزی ایرانیان ارتباط کامل داشته است. سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان خاتمه مییافت؛ قاعدهای که هنوز میان کشاورزان متداول است. از این رو، جشن مهرگان به عنوان جشن شکرگزاری و گرامیداشت برداشت محصولات کشاورزی و پایان فصل زراعی و گرما و آغاز فصل سرما (زمستان بزرگ) تلقی میشد.
حتی در تقویم محلی کردان مُکری مهاباد و طایفههای کردی شکری، سنت کهن آغاز سال نو از ابتدای پاییز با نام «سالِ وَرز» باقی مانده است. همچنین در تاجیکستان، اولین روز پاییز را «نوروز پاییزی» یا «نوروز تیرَماه» مینامند.
تقویم کهن ایرانی و سنت یکی شدن نام روز و ماه
دلیل اصلی نامگذاری و برگزاری جشن مهرگان، همان سنت باستانی ایرانیان است که هر روزی از ماه که نامش با نام ماه یکی میشد، آن روز را مبارک میدانستند و جشن میگرفتند. از آنجا که شانزدهمین روز هر ماه “روز مهر” نام داشت، در “ماه مهر”، روز شانزدهم به عنوان جشن مهرگان جشن گرفته میشد.
این جشن در کنار نوروز، ریشههای هویت فرهنگی ایرانی را تشکیل میدهد و هر کجا که جشن مهرگان برگزار شود، آنجا قلمرو فرهنگی ایران است.
روایت اسطورهای مهرگان: پیروزی کاوه آهنگر و تاجگذاری فریدون
جشن مهرگان تنها با مفاهیم کیهانی و دینی پیوند ندارد، بلکه با یکی از مهمترین و هیجانانگیزترین اسطورههای ملی ایران، یعنی داستان پیروزی نیکی بر پلیدی، گره خورده است. منابع مکتوب، از جمله شاهنامه فردوسی، دیرینگی این جشن را دستکم تا دوران فریدون باز میگردانند.
ضحاک ستمگر در شاهنامه فردوسی
در روایت اساطیری، جشن مهرگان به روزی منسوب است که فریدون، دیگر قهرمان بزرگ ایرانی، توانست بر ضحاک (بیوراسب جادو) غلبه کند و حکومت جور را براندازد. ضحاک پادشاهی ظالم و ستمکار بود که طبق روایت شاهنامه فردوسی، دو مار بر دوش داشت که برای آرام کردن آنها، مغز جوانان را طلب میکرد.
این دوران، دوران تاریکی بود که با ستم و بیداد همراه شد. اما کاوه آهنگر، که فرزندانش قربانی ظلم ضحاک شده بودند، پرچم قیام را برافراشت.
نمادشناسی قیام و برقراری دادگری
کاوه آهنگر، مردم را با شاهزادهای جوان و نیکنهاد به نام فریدون همراه ساخت. در این نبرد اسطورهای، باور مردم بر این بوده است که در روز شانزدهم ماه مهر، فرشتگان به یاری کاوه آهنگر میشتابند تا ضحاک را شکست دهند. فریدون در نهایت موفق شد ضحاک را از پا درآورده و او را در کوه دماوند (در البرزکوه) به بند کشید تا ظلم و جور از میان برداشته شود.
فردوسی در شاهنامه، این پیروزی بزرگ و بر تخت نشستن فریدون دادگر را صراحتاً به جشن مهرگان نسبت میدهد. ابوعلی بلعمی نیز، مورخ و ادیب ایرانی، ذکر کرده است: «چون کاوه تاج بر سر افریدون نهاد، روز مهر بود و جشن مهرگان از آن جهت گرفته شد و چون افریدون بر تخت نشست، عدل و داد بگسترید و مهر او اندر جهان منتشر شد». فریدون پس از براندازی ضحاک، بر تخت پادشاهی ایران نشست و به مدت پانصد سال به دادگری و نیکوکاری پرداخت.
شاهنامه فردوسی به صراحت این واقعه و بنیانگذاری جشن را چنین روایت میکند:
به روز خجسته سرِ مهر ماه به سر بر نهاد آن کـیانی کلاه زمانه بی اندوه گشت از بدی گرفتند هر کس ره بخردی دل از داوریها بپرداختند به آیین یکی جشن نو ساختند … پرستیدن مهرگان دین اوست تنآسانی و خوردن آیین اوست اگر یادگارست ازو ماه و مهر بکوش و به رنج ایچ منمای چهر
در این نگاه اسطورهای، جشن مهرگان نه تنها شکرگزاری از طبیعت است، بلکه نماد تاریخی و فرهنگی پیروزی نور بر تاریکی، نیکی بر پلیدی، و برپایی عدل و داد است.
تاریخچه زمانبندی مهرگان: از آغاز پاییز تا مهرروز
یکی از پیچیدهترین مباحث در مورد جشن مهر، تاریخ دقیق برگزاری آن است؛ زیرا این تاریخ در طول تاریخ چند هزار ساله ایران و با تغییرات گاهشماریها دستخوش دگرگونی شده است.
مهرگان در دوران هخامنشیان: میتراکانا و آغاز سال نو
شواهد موجود نشان میدهد که جشن مهرگان در عصر هخامنشیان، در آغاز سال نو، یعنی در نخستین روز از ماه مهر برگزار میشده است. مورخان یونانی و رومی از این جشن با نام «میثْـرَکَـنَـه» یا «میتراکانا» یاد کردهاند.
این زمانبندی دقیقاً با اعتدال پاییزی و آغاز سال زراعی مطابقت داشت. گاهشماری هخامنشی نیز مبتنی بر آغاز سال از ابتدای پاییز بود. کتیبه میخی داریوش در بیستون، نام ماه مهر را به صورت «باگَـیادَئیش» (= بَـغَـیادی) به معنای احتمالی «یاد خدا» آورده است.
کتسیاس، پزشک اردشیر دوم هخامنشی، نقل کرده است که در این جشن، ایرانیان با پوشیدن ردای ارغوانی، همراه با نوازندگان و خنیاگران، به رقصهای دستهجمعی، پایکوبی و نوشیدن میپرداختهاند. در این دوره، پادشاهان در نوروز و مهرگان به تخت جمشید میرفتند و در الواح یافت شده در آنجا، بارها از نام و نماد میترا (مهر) استفاده شده است.
تحول زمان برگزاری: از روز اول مهر تا شانزدهم مهر
شیوه برگزاری جشن در آغاز ماه مهر دستکم تا پایان دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی نیز دوام داشته است. اما از آن زمان و شاید در دوره ساسانی، زمان برگزاری جشن مهرگان به مهر روز از مهر ماه یا شانزدهم ماه مهر منتقل میشود.
این تاریخ یعنی شانزدهم مهر، به دلیل تطابق نام روز (مهر) و نام ماه (مهر) در تقویم زرتشتی/اوستایی، تاریخ اصلی جشن و بسیار معتبر شناخته میشود.
در دوران ساسانی، این جشن به اوج اهمیت خود رسید. اردشیر بابکان، بنیانگذار ساسانیان، در روز مهرگان بر تخت پادشاهی نشست و از آن پس، رسم شد که تاجگذاری شاهان ساسانی در روز مهرگان خاصه انجام شود.
گستره زمانی جشن: مهرگان کوچک (عامه) و مهرگان بزرگ (خاصه)
جشن مهرگان در دوران باستان تنها یک روز نبود، بلکه جشن و سرور آن تا چندین روز ادامه مییافت. ابوریحان بیرونی اشاره میکند که این جشن شش روز به طول میانجامیده است.
- مهرگان کوچک (مهرگان عامه): در شانزدهم مهرماه (مهر روز) برگزار میشد. این روز، که اولین روز جشن بود، بیشتر به بزرگان و درباریان اختصاص داشت. در این روز، طبقات جامعه برای تبریک به خدمت شاه میرسیدند.
- مهرگان بزرگ (مهرگان خاصه): در بیست و یکم مهرماه (رام روز) برگزار میشد. این روز جنبه عمومی داشت و برای عوام مردم بود.
در متون ایرانی به مهرگان دیگری به نام مهرگان بزرگ در بیست و یکمین روز مهرماه نام برده شده است. همچنین گفته میشود که هرمز اول ساسانی دستور داد که بهجای ۶ روز، تمام ماه مهر را جشن بگیرند، و از آن پس ایرانیان سی روز از اول تا آخر مهر را جشن میگرفتند.
اختلاف تقویمی امروز: چرا زرتشتیان مهرگان را ۱۰ مهر جشن میگیرند؟
با وجود آنکه تاریخ سنتی و کهن جشن مهرگان، شانزدهم مهرماه است، امروزه بسیاری از زرتشتیان، آن را در دهم مهرماه جشن میگیرند.
این تفاوت در تاریخگذاری به تغییرات و اصلاحات اعمالشده در گاهشماری ایرانی در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی بازمیگردد. در تقویم پیشین (گاهشماری یزدگردی)، تمام ماهها ۳۰ روز داشتند. اما پس از اصلاحات، پنج روز “پنجه” (خمسه) حذف شد و شش ماه اول سال
۳۱ روزه گردید. این اختلاف ۶ روزه باعث شد تا تاریخ شانزدهم مهر باستانی، با دهم مهر تقویم شمسی امروزی مطابقت یابد. به بیان دیگر، دهم مهر خیامی (تقویم رسمی فعلی)، برابر با شانزدهم مهر باستانی است.
با این حال، در میان اقوام مختلف که از تقویمهای محلی بهره میبرند، زمان این جشن متفاوت است. برای مثال، در گاهشماری طبری/تبری و گاهشماری سنتی یزدگردی زرتشتیان، این جشن اکنون در حدود نیمه بهمنماه برگزار میشود و در گاهشماری دیلمی برابر با سیام بهمنماه است.
آیینها و رسوم باستانی جشن مهرگان: نمادهای شکوه و شادمانی
جشن مهرگان در دوران اوج خود با شکوه بسیار و آیینهای مفصل و رنگارنگی همراه بوده است. این آیینها که شباهت بسیاری به نوروز داشتند، نه تنها در دربار شاهان، بلکه در میان عامه مردم نیز با شور و نشاط برگزار میشد.
پوشش ارغوانی و آیین پاکیزگی
یکی از رسوم مهم پیش از آغاز جشن، پاکیزگی و نظافت بود. مردم خانههای خود را آبپاشی و جارو میکردند و خانه تکانی جدی انجام میدادند.
در روز جشن، پوشش افراد اهمیت خاصی داشت. مردم و بهویژه درباریان، جامههایی به رنگ ارغوانی یا دستکم با آرایههای ارغوانی به تن میکردند. رنگ ارغوانی/بنفش در آن دوران به دلیل سختی تولید، جایگاه ویژهای داشت و نماد اشرافیت، قدرت و تقدس، و همچنین رنگ فروغ خورشید و مهر، شناخته میشد.پ
پادشاه هخامنشی نیز در روز مهرگان، لباسی فاخر و ارغوانی به رنگ یاقوت (نماد میترا) میپوشید و تاجی با گردونه خورشید بر سر مینهاد.
شادباشنویسی و تبادل هدایای معطر
آیین هدیه دادن و تجدید دوستیها در جشن مهرگان جایگاه ویژهای داشت. مردم، نوشتههایی به نام «نبشته شادباش» یا به قول امروزیها، کارت تبریک، آماده میکردند. این شادباشها را معمولاً با بویی خوش (مانند عطر و عنبر) معطر میساختند و در لفافهای زیبا میپیچیدند و به دوستان و خانواده اهدا میکردند.
موسیقی و پایکوبی: لحن مهرگانی و رقص پارسی
جشن بزرگ و مجللی چون جشن مهرگان بدون شک با موسیقی، نشاط و طرب همراه بوده است. در متون تاریخی آمده است که نوازندگان و خنیاگران در این جشن حاضر میشدند.
مردمان در این روز، به موسیقی و پایکوبیهای گروهی میپرداختهاند. رقصهای باستانی که «اَرْغُـشت» نامیده میشدند، شاید ادامه دگرگونشده همان سماعهای عارفانه پیروان طریقه مولویه در قونیه امروزی باشند، زیرا نشانههای رواج آیین مهر در آسیای کوچک بسیار است.
پادشاه هخامنشی نیز در این جشن، رقصی مقدس و ویژه انجام میداد که به «رقص پارسی» شهرت داشت و در آن حرکات جنگی نمایش داده میشد؛ که این آیین به ایزد جنگاور مهر مرتبط بود.
آیینهای دربار: رسیدگی به شکایات و اعطای عیدی
در دوران ساسانیان و پیش از آن، جشن مهرگان یک رویداد رسمی حکومتی با تشریفات ویژه بود. همانگونه که ثعالبی و دیگران نقل کردهاند:
- پذیرش عامه مردم: در این روز، حاکم و فرمانروا مردم عادی را به حضور میپذیرفت.
- رسیدگی به امور: پادشاه به عریضهها و گفتههای مردم گوش فرا میداد، شکایات آنان را رسیدگی کرده و کارهایشان را سامان میداد.
- مشاوره حکما: در برخی مواقع، موعظه و رهنمون حکما و اندیشمندان شنیده میشد و پادشاه در مملکتداری از آنها استفاده میکرد.
- ضیافت و پذیرایی: انوشیروان در روز مهرگان سفرهای پهن میکرد و اهل مملکت را میپذیرفت. پس از غذا، شراب میآوردند و سپس اهل موسیقی به طرب میپرداختند. آجیل و تنقلات در ظرفهای طلایی و نقرهای آورده میشد و حتی از جامهای زرین به وزن هزار مثقال در این مجالس استفاده میشد.
- اهدای لباس نو: در این روز، پادشاهان گاهی به عنوان عیدی به مردم لباس نو میدادند.
خوان مهرگانی: سفرهای به رنگ ارغوان و نماد برکت پاییزی
یکی از جذابترین بخشهای جشن مهرگان، پهن کردن سفرهای آیینی بود که به سفره مهرگانی یا خوان مهرگانی شهرت داشت. این سفره تا حدی مشابه سفره هفت سین نوروز بود.
اجزای اصلی سفره: از گل همیشه شکفته تا جام آتش
سفره مهرگانی بر روی پارچهای که معمولاً به رنگ ارغوانی بود، چیده میشد و مکان آن غالباً دو تا دور یا بر گرد آتشدان بود.
- گل همیشه شکفته: در مرکز سفره، گل «همیشه شکفته» مینهادند. اگرچه امروز نمیدانیم این نام مخصوص یک گل خاص بوده یا نام عمومی گلهایی که طولانی مدت شکوفا میمانند، این گل نماد شادابی و جاودانگی بود.
- آذینبندی گیاهی: پیرامون گلها را با گلهای دیگر و چند شاخه درختان مقدس مانند گز، هوم یا مورد (Murd/Myrtle) آذین میکردند. مورد گیاهی مقدس بود که از شاخههای آن تاج نیز میساختند.
- نمادهای روشنایی و پاکی: دیگر لازمههای سفره عبارت بود از: جام آتش یا نوکچه (شمع)، شکر، شیرینی، عود و بویهای خوش مانند گلاب. کاسهای پر از گلاب، آب، سرکه، برگ آویشن، گلهای بنفشه و نازبو یا ریحان نیز در سفره قرار میگرفت. آینه و سرمهدان نیز برای پاکی و روشنایی، زینتبخش سفره بودند.
خوراکیهای نمادین: آش هفت غله و نوشیدنی هوم
خوراکیهای سفره مهرگانی نمادی از وفور نعمت، برکت زمین و زیباییهای طبیعت پاییزی بودند.
- نان ویژه (لورک): نانِ مخصوص مهرگان که از آمیختن آرد هفت نوع غله گوناگون تهیه میشد، بر سر سفره قرار داشت. این غلات و حبوبات شامل گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن بودند.
- آش هفت غله (آش همازوری): علاوه بر نان، آشی به نام آش هفت غله نیز با همین مواد اولیه تهیه میشد که طعم دلپذیری داشت.
- نوشیدنی هوم: آشامیدنی اصلی این جشن، عصاره گیاه هَـئومَـه/هوم بود که با آب یا شیر رقیق شده بود. همه شرکتکنندگان در جشن، به نشانه پیمان و تجدید عهد، از آن مینوشیدند. این نوشیدنی در مراسم مذهبی مربوط به ایزد مهر نیز استفاده میشد.
- میوههای پاییزی: میوههایی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشند، به این سفره اضافه میشدند. مانند انار، سیب، انگور (سفید)، سنجد، به، ترنج (بالنگ)، انجیر، زالزالک، ازگیل، خرما و خرمالو.
- آجیل هفت مغز: آجیل ویژهای نیز متشکل از هفت خشکبار شامل مغز گردو، بادام، پسته، فندق، تخمه، توت خشک، انجیر خشک و نخودچی تهیه میشد و بر سر سفره قرار میگرفت.
فلسفه عدد هفت و میوههای پاییزی
چیدمان سفره مهرگانی با تمرکز بر عدد هفت انجام میشد. استفاده از هفت نوع غله برای نان و آش، و آجیل هفت مغز، نشاندهنده اهمیت و تقدس این عدد در فرهنگ ایرانیان بود.
همچنین، مردم معتقد بودند اگر از میوههای این سفره بخورند و گلاب بیاشامند و بر روی خود و دیگران بپاشند، در آن سال از آفت و بلا در امان خواهند ماند.
مهرگان در آیینه ادبیات و هنر ایرانی
شکوه و قدمت جشن مهرگان به قدری بود که در طول قرون متمادی، الهامبخش شاعران، نویسندگان و موسیقیدانان بزرگ ایران بوده و اطلاعات ارزشمندی درباره آیینهای آن را در متون ادبی و تاریخی به یادگار گذاشته است.
بازتاب مهرگان در شاهنامه و حماسهسرایی فردوسی
حکیم ابوالقاسم فردوسی، حماسهسرای بزرگ ایران، در شاهنامه، جشن مهرگان را روزی معرفی میکند که فریدون آن را برای تاجگذاری و آغاز فرمانروایی خود برگزید. فردوسی پیوند مهرگان با دادگری و از بین بردن بیداد را جاودانه ساخته است.
فردوسی در توصیف تاجگذاری فریدون بر سر “مهر ماه” میگوید:
میِ روشن و چهرهی شاه نو جهان نو ز داد از سرِ ماه نو بفرمود تا آتش افروختند همه عنبر و زعفران سوختند
این اشعار نشان میدهد که در آیین جشن مهرگان برافروختن آتش و سوزاندن خوشبوییها مانند عنبر و زعفران از رسوم اصلی بوده است.
ستایش مهرگان در اشعار رودکی، منوچهری و ناصرخسرو
بسیاری از شاعران بزرگ پارسی، از جمله رودکی، فرخی، دقیقی، عنصری، ناصرخسرو و منوچهری در دیوانهای خود به شکوه جشن مهرگان اشاره کردهاند.
مسعود سعد سلمان، این جشن را به زیبایی در پیوند با نام ماه و روز میآورد: روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان مهر بفزا ای نگار ماه چهر مهربان
منوچهری دامغانی، فرا رسیدن این جشن ایرانی را با سرور و شادمانی توصیف میکند: شاد باشید که جشن مهرگان آمد بانگ و آوای ِدَرای ِکاروان آمد
و رودکی سمرقندی، مهرگان را همردیف جشنهای پادشاهان و خسروان قرار میدهد: ملكا جشن مهرگان آمد / جشن شاهان و خسروان آمد
همچنین ناصرخسرو، هر دو جشن نوروز و مهرگان را به هنگام اعتدالین میداند: نـوروز بـه از مـهـرگـان، گـرچـه / هـــر دو زمـــانــنــد، اعــتــدالــــی
جایگاه مقام مهرگان در موسیقی سنتی ایران
پیوند مهرگان با هنر و موسیقی به قدری عمیق است که نام این جشن در ردیفهای موسیقی کهن ایرانی ثبت شده است.
- مقام مهرگان: در متون موسیقی سنتی ایران، از «مهرگان» به عنوان نام یکی از مقامها و لحنهای موسیقی نام برده شده است.
- اشارات فارابی و نظامی: ابونصر فارابی در کتاب مهم خود، موسیقی کبیر، مقام یازدهم از دوازده مقام را با نام مهرگان ثبت کرده است. همچنین، نظامی گنجوی در منظومه خسرو و شیرین، مهرگان را بیست و یکمین لحن از سی لحن نامبردار شده مینویسد.
این نشان میدهد که در گذشته، در ایام جشن مهر، موسیقی ویژهای اجرا میشده است که متأسفانه جزئیات دقیق آن امروز در دسترس نیست.
مهرگان امروز: پاسداشت میراث باستانی در جامعه معاصر
با گذشت سدهها و تحولات عظیم تاریخی، جشن مهرگان دیگر به شیوه حکومتی و گسترده ساسانیان برگزار نمیشود. با این حال، جوهره این آیین کهن همچنان در بخشهایی از جامعه ایرانی، به ویژه در میان زرتشتیان، زنده و جاری است.
کانونهای برگزاری جشن مهرگان: یزد و کرمان
امروزه، جشن مهر عمدتاً به صورت جشنی خانوادگی و اجتماعی در میان زرتشتیان ایران برگزار میشود. مهمترین کانونهای برگزاری این جشن ایرانی عبارتند از:
- یزد: شهر یزد به عنوان مهمترین مرکز زرتشتینشین معاصر، همچنان با حضور در آتشکدهها و نیایشگاههای سنتی، این روز باشکوه را جشن میگیرد.
- کرمان: در شهر کرمان و روستاهای زرتشتینشین اطراف آن نیز آیین مهرگان همچنان زنده است.
زرتشتیان در این مراسم، به ستایش اهورامزدا و بزرگداشت ایزد مهر میپردازند.
آیینهای جاری زرتشتیان: گاتهاخوانی و پذیرایی در آتشکده
مراسم جشن مهرگان در دوران معاصر با آیینهای خاصی در آتشکدهها همراه است:
- استقبال و پاکیزگی: در وهله نخست، مقابل قسمت ورودی آتشکده، از میهمانان با ظروفی مملو از شیرینی و آینه پذیرایی میشود. میهمانان مقداری گلاب در کف دست ریخته و صورت خود را به آن آغشته میکنند، در آینه نگاه کرده و نقلی برداشته و وارد آتشکده میشوند.
- نیایش و سخنرانی: موبدان و موبدیاران در جوار سفره مهرگانی نشسته و همراه با شرکتکنندگان به تسبیح و ستایش اهورامزدا میپردازند. همچنین خطابه و سخنرانی در خصوص ایزد مهر و مقام او انجام میشود.
- برنامههای فرهنگی: از دیگر آیینها میتوان به گاتهاخوانی، شعرخوانی، اجرای مسابقات و دادن هدایا به برندگان، و اجرای نمایش با موضوع کاوه آهنگر و غلبه فریدون بر ضحاک اشاره کرد.
- پذیرایی متبرک: در خاتمه، مهمانان با انواع خوراکیها، آجیل، میوه، آش و سیروگ (نان روغنی زرتشتی) که در سفره چیده شده و در زمان نیایش خوانی تبرک گردیده، پذیرایی میشوند.
لازم به ذکر است که رسم قربانی کردن گوسفند برای ایزد مهر که در گذشته در برخی روستاهای یزد متداول بود (و خانوادههای فقیر مرغی قربانی میکردند و مهرگانشان را “مهرا یزد مرغی” مینامیدند)، در عصر حاضر کاملاً منسوخ شده است.
بقایای مهرگان در آیینهای مدرن (قالیشویان و سال تحصیلی)
برخی از پژوهشگران معتقدند که آیینهای امروزی، یادگارهایی از مهرگان باستان هستند. دو نمونه برجسته از این بقایا عبارتند از:
- جشن آغاز سال تحصیلی: جشن آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران، که در نیمه اول مهرماه برگزار میشود، در برخی سالها مصادف با دهم یا شانزدهم مهر (مهرگان) بوده است. شاید بتوان شیوه سال تحصیلی امروزی را باقیمانده گاهشماری کهن میترایی دانست، چرا که در دوران کشاورزی، پاییز آغاز سال نو بود.
- آیین قالیشویان: زمان برگزاری آیین قالیشویان در مشهد اردهال کاشان را جلال آل احمد و دیگران با مهرگان پیوند میدهند.
همچنین، در بسیاری از کشورهای عربزبان، از جشنها و فستیوالها با نام عمومی «مهرجان» و «مهرجانات» نام میبرند که نشاندهنده گستردگی نفوذ مراسم مربوط به مهر و جشن مهرگان در منطقه است.
اهمیت ثبت جهانی و احیای هویت فرهنگی
در سال ۱۴۰۳ هجری شمسی، جشن مهرگان به عنوان میراث فرهنگی ناملموس در سازمان یونسکو ثبت شد. این رویداد مهم، گامی بزرگ در جهت معرفی دوباره این جشن ایرانی پرشکوه به جهانیان و تقویت هویت ملی بر پایه میراث کهن نیاکان است.
احیای و پاسداشت آیینهایی چون مهرگان نه تنها فرصتی برای بزرگداشت تاریخ و فرهنگ است، بلکه به تقویت همبستگی اجتماعی و توسعه گردشگری فرهنگی کمک شایانی میکند. مهرگان و نوروز در کنار یکدیگر، هزاران سال است که همانند دو ستون محکم و استوار، پایههای استقلال و فرهنگ ایرانی را حفظ نمودهاند.
چکیده سخن: مهرگان، جشن جاودان پیمان و فروغ
جشن مهرگان، یک جشن ایرانی کهن است که در ستایش ایزد بزرگ مهر (میترا)، ایزد روشنایی، پیمان، راستی و دوستی برگزار میشود. این جشن، در دوران باستان مقامی بسیار ارجمند در حد نوروز داشت و ایرانیان آن را با پایان فصل گرما و شروع سرما (اعتدال پاییزی) جشن میگرفتند.
جشن مهرگان در تاریخ اساطیری ما، نماد فتح و پیروزی فریدون بر ضحاک و استقرار عدالت است. اگرچه زمان برگزاری آن در طول تاریخ میان روز اول مهر و شانزدهم مهر (مهرروز) تغییر کرده و امروزه زرتشتیان بیشتر آن را در دهم مهرماه جشن میگیرند، اما جوهره آن یعنی مهرورزی، وفاداری به عهد و شکرگزاری از برکت زمین، همچنان در آیینهای جاری پابرجا مانده است.
منبع: همدان 18
2 پاسخ
بسیار مفید و آموزنده. چقدر خوب است که به میراث فرهنگی فراموششدهای مثل جشن مهرگان پرداخته میشود. احیای این آیین باستانی چقدر میتواند به هویتبخشی میراث ایرانی کمک کند؟
سپاس از نگاه عمیق شما. احیای جشن مهرگان و دیگر آیینهای باستانی نقشی حیاتی در حفظ و انتقال میراث ایرانی به نسلهای آینده دارد.
هدف ما معرفی و آشنایی با این میراث های ماندگار است.