محله های قدیمی همدان ، 20 محله تاریخی شهر همدان

محله های قدیمی همدان: گنجینه های پنهان هویت و فرهنگ

محله های قدیمی همدان با داشتن قدمت تاریخی یاد آور خاطرات مردمانی پرتلاش و صبور است که سرچشمه قصه های همدان از هستند. این پست به بررسی محله های قدیمی همدان می پردازد. متن حاضر با تاکید بر این نکته که هویت و داستان های پشت پرده محله های قدیمی همدان در حال فراموشی در بین نسل جوان است، به معرفی این محله ها و ویژگی های منحصر به فرد آنها می پردازد. این محله ها اغلب بر اساس نام ساکنان اصلی، مشاغل خاص یا گروه هایی که به این منطقه مهاجرت و سکونت داشتن، نامگذاری شده اند.

اسامی برخی از محله های قدیمی همدان:

• قاشق تراشان: این محله به دلیل سکونت افرادی که به ساخت قاشق و ظروف چوبی مشغول بوده اند، به این نام شناخته شده است. علیرغم تغییرات در طول زمان، این نام همچنان پابرجا مانده است.
• اسبرون کوها: جایی که ساکنان آن به فرآوری “اسبرون” برای نظافت مشغول بوده اند.
• صابونی‌ها: بسیاری از خانه ها در این محله درگیر تولید صابون بوده اند.
• سبدبافا: ساکنان آن سبدهای بید و نی می‌ساخته اند.
• حکیم خانه: این منطقه به دلیل وجود پزشکان و داروخانه های سنتی شناخته می شده است، اگرچه امروزه کمتر مشهود است.
• خانم دراز: این نام از چشمه ای در کوچه به نام “چشمه خانم دراز” گرفته شده است، اگرچه این چشمه اکنون از بین رفته است.
• خیابان اکباتان
• خیابان شهدا
• راسته کاه فروش ها
• کبابیان
• چاپارخانه
• چرمسازی
• جاگله
• پل آرضا
• محله حمام قلعه
• محله کلپا ( کله پا)
• محله برج قربان
• کاخ دایی قاسم (منطقه باغ مفاضیانی)
• محله بنی صدر
• محله خاتونیه
• فیجیل آباد

اسامی برخی کوچه های همدان (کوچه های قدیمی همدان)

• کوچه دباغخانه
• کوچه آهنگرها
• کوچه سفید آبی
• کوچه پل پهلوانان
• کوچه سر گذر (ارمنی ها)
• کوچه ضرابی ها
• کوچه صابونی ها
• کوچه درازه (اداره پست)
• کوچه سادات
• کوچه سیزده خانه
• کوچه نجارخانه
• کوچه آخوند
• کوچه هفت پستان
• کوچه پل مراد
• کوچه چشمه تازه
• کوچه کوروندها (جلالی)
• کوچه ذوالریاستین (کوچه ایزدی ها)
• کوچه اسلحه خانه
• کوچه مدرسه زنگنه
• کوچه قبر پلوئی
• کوچه قیص
• کوچه غزلان
• کوچه بوربور
• کوچه درود آباد (بختیاری‌ها)
• کوچه زبیده خاتون
• کوچه سینگر
• کوچه میرفندرسکی
• کوچه مجدیه

از دیگر اسامی محله های قدیمی همدان می توان به محله های چُرچُره، قصابان، بُنه بازار، چهل پله، چمن ورمزیار، حمام قلعه. در ادامه برخی از محله های قدیمی همدان را به تفسیر آورده ایم.

دلایل نامگذاری محله های قدیمی همدان:

• برخی از محله ها به نام مشاغل نامگذاری شده اند.
• برخی دیگر به نام رویدادهای مهمی که در آنجا رخ داده است.
• برخی نیز به نام ویژگی برجسته ای در آن محل مانند وجود یک چشمه یا غیره نامگذاری شده اند.

چمن ها (محوطه هایی هندسی شکل) در محله های قدیمی همدان

بسیاری از محله های قدیمی همدان دارای یک محل تجمع مرکزی به نام “چمن” بوده اند. این مکان ها به عنوان قطب های اجتماعی و کانون‌های محلی قدیم جایگاه ویژه ای داشته اند. این چمن ها در دل خود امکانات رفاهی مانند مساجد یا زیارتگاه، چشمه آب، سقاخانه، نانوایی، قهوه خانه، کفاشی (پاره دوزی)، عطاری، تره بارفروشی، قصابی و حمام ها و دیگر مغازه ها را شامل می شدند. برخی از “چمن” های مشهور عبارتند از چمن ورمزیار، آقاجانی بیگ، امامزاده یحیی، پای مصلا، چمن سبزواری، سرگذر، چمن چرچره، چمن کُلَپّا، چمن کبابیان، چمن جولان، چمن میرزا لطف الله، چمن غزلان (قزلان) و چمن چوپان ها. برخی از آنها مانند چمن ورمزیار و چمن چوپان ها به دلیل توسعه مدرن تا حد زیادی از بین رفته اند.

معرفی برخی محله های قدیمی همدان

شهر همدان، یکی از باستانی‌ترین شهرهای ایران و جهان، گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ است. این شهر، مهد تمدن، مملو از محله‌های قدیمی است که نجواگر داستان‌های دوران سپری شده هستند. هر محله، با هویت منحصربه‌فرد خود، نگاهی اجمالی به تابلوی غنی از گذشته همدان ارائه می‌دهد. محله های قدیمی همدان بر گرفته از نام هایی که هر کدام حکایت های شنیدنی دارند. بیایید سفری را در میان محله های قدیمی همدان آغاز کنیم و به کاوش در خاستگاه‌ها، نقاط دیدنی و داستان‌هایی بپردازیم که در دل خود جای داده‌اند.

• امامزاده یحیی (ع)

محله و چمن امامزاده یحیی (ع) زمانی منطقه‌ای برجسته و مورد احترام در همدان بود. چمن با احداث بلوار شهید مدنی به‌طور کامل از بین رفت. این محله باستانی، میزبان چندین مسجد قدیمی از جمله مسجد امامزاده یحیی، مسجد آیت‌الله انصاری و مسجد حاج سرتیپ است. وجود این مساجد و امامزاده به این منطقه اهمیت ویژه‌ای می‌بخشد. بنای امامزاده یحیی به دوره قاجار بازمی‌گردد. مسجد حاج سرتیپ، متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسید. دو حمام، یکی بزرگ و دیگری کوچک، در شمال امامزاده یحیی قرار داشتند. امروزه، آن‌ها به انبار تبدیل شده‌اند. راسته امامزاده یحیی، که زمانی پر رونق بود، تا حد زیادی از بین رفته است و تنها دو نانوایی باقی مانده‌اند. ساخت خیابان تختی که از میان راسته عبور کرد، منجر به زوال آن شد. این محله همچنان از محله های قدیمی همدان و پابرجاست.

• توت قومی‌ها (چمن سبزوار)

قسمت بالای پل یخچال به توت قومی‌ها معروف بود. به گفته بزرگان، چندین درخت توت در این مکان وجود داشت که در زیر آن‌ها، افراد اهل قم و سایرین، کالاهای خود را برای فروش به نمایش می‌گذاشتند. این منطقه از طریق کوچه فرنگی‌ها و منطقه طاووس به چمن آقاجانی بیگ متصل می‌شد. یک بازار کوچک به نام بازار توت قومی‌ها در این منطقه قرار داشت و علی‌رغم تغییرات اساسی، همچنان وجود دارد.

• غزلان

غزلان یا قزلان، یکی از معروف‌ترین مناطق چمن همدان بود که در وسط کوچه قزلان امروزی واقع شده بود. این منطقه به دلیل خیابان‌کشی در دهه‌های اخیر به‌طور کامل از بین رفت. کوچه قزلان در گذشته از چمن حاجی تا چمن امامزاده یحیی امتداد داشت، اما ساخت خیابان سنگ شیر آن را به دو نیم تقسیم کرد. برخی بر این باورند که نام قزلان از خاک رس قرمزی گرفته شده است که برای پوشاندن دیوارهای کوچه استفاده می‌شد، در حالی که برخی دیگر معتقدند که این نام به معنای مکانی برای عاشقی است. امروزه، این کوچه به چندین بخش تقسیم شده است که یکی از آن‌ها به نام کوچه غزالی شناخته می‌شود.

• خیریه

محله و کوچه خیریه، واقع در شرق محله امامزاده یحیی، به کوچه قزلان و از آنجا به خیابان سنگ شیر متصل می‌شد. ظاهراً نام آن به دلیل وجود یک یتیم‌خانه در انتهای کوچه انتخاب شده است. امروزه، این کوچه به نام کوچه شهید بهرامی شناخته می‌شود.

• آقاجانی بیگ (زندی ها)

آقاجانی بیگ، محله‌ای قدیمی و پرجمعیت در همدان است که ظاهراً نام خود را از بنیان‌گذار آن، یکی از فرماندهان کریم خان زند، گرفته است. این محله دارای یک چمن و یک بازار کوچک بود که خوشبختانه تا حد زیادی دست نخورده باقی مانده است. چمن از طریق کوی یوسف به کوچه امامزاده یحیی و از طریق کوچه‌های سید جلالان و فرنگی‌ها به محله طاووس و از آنجا به محله توت قومی‌ها متصل می‌شد. این موقعیت، شرایط بسیار خوبی را برای تبدیل این منطقه به یک قطب مرکزی فراهم کرده بود. مسجد و حمام آقاجانی بیگ، منسوب به دوره زندیه، در این محله قرار داشتند. مسجد همچنان پابرجا است، اما حمام جای خود را به آپارتمان‌ها داده است.

• بالاکوچه

قسمت بالایی کوچه برج قربان، که در مقابل برج قربان امتداد دارد و تا خیابان ابن سینا ادامه می‌یابد، بالاکوچه نامیده می‌شد. ظاهراً این نام از این واقعیت ناشی می‌شود که این کوچه، مرتفع‌ترین کوچه شهر بود و به تپه‌های جنوبی شهر منتهی می‌شد. مسجد چمن امامزاده یحیی نیز به دلیل قرار گرفتن در نزدیکی آن محله، مسجد بالاکوچه نامیده می‌شد.

• کلپا

محله و چمن کلپا، یکی از مناطق معروف چمن و محله‌های همدان است که هنوز هم تا حدودی وجود دارد. این چمن از طریق کوچه مریضخانه یا امیر تومان به خیابان پذیریی، از طریق کوچه نجارخانه به کوچه فرمانداری و از طریق کوچه سیزده خانه به خیابان بوعلی متصل می‌شود. مسجد و بازار این منطقه همچنان فعال هستند، اما حمام محله کلپا به‌طور کامل تخریب شده است. چشمه‌ای به نام چشمه کلپا در چمن واقع شده بود و از آب آن برای آشامیدن، آبیاری و شستشو استفاده می‌شد.

• درویش آباد

درویش آباد، محله‌ای حاشیه‌ای در شرق تپه مصلی، در زیر راه‌شوسه بود که از دامنه تپه عبور می‌کرد. اختلاف ارتفاع بین این محله و راه‌شوسه به حدی بود که حتی معدود خانه‌های دو طبقه نیز به اندازه کافی بلند نبودند که با راه‌شوسه همسطح شوند. امروزه، این منطقه گسترش یافته است و با خانه‌های بازسازی شده، هیچ شباهتی به گذشته خود ندارد. این منطقه از محله های قدیمی همدان است که اکنون نامی از آن نیست.

• مصلی

در شمال تپه طبیعی، تاریخی و صخره‌ای مصلی، محله قدیمی پای مصلی قرار داشت که خانه‌های جنوبی آن بر روی شیب تپه ساخته شده بودند. این منطقه به دلیل تعریض و برخی اقدامات توسعه شهری به‌طور کامل از بین رفت. محله درسنگی در غرب تپه و کوچه معروف غسالخانه در جنوب تپه قرار داشت که هنوز مسکونی است، اگرچه شکل سنتی آن تغییر کرده است. ضلع شرقی تپه به دلیل شیب تند، زیاد قابل سکونت نبود. راه‌شوسه در این سمت تپه قرار داشت و محله درویش آباد در زیر آن ساخته شده بود.

• ملاجلیل

محله و کوچه ملاجلیل، از مقابل قبرستان امامزاده اهل بن علی آغاز می‌شد و به یک چهارراه منتهی می‌شد. از آنجا، به کوچه حاج رحیم صراف به سمت جلو، کوچه مدرسه آخوند به سمت شمال و کوچه حاجی به سمت جنوب منتهی می‌شد. این محله قدیمی دارای یک مسجد و حسینیه به همین نام بود که امروزه نیز فعال هستند. مسجد بین محله‌های حاجی و پای مصلی بازسازی شده است. امروزه، این کوچه به نام کوچه شهید شیردل نامگذاری شده است. این محله همچنان از محله های قدیمی همدان و پابرجاست.

• حاجی

محله و چمن حاجی، یکی از مناطق معروف چمن و محله‌های قدیمی همدان است که خوشبختانه تا حد زیادی دست نخورده باقی مانده است. بازار آن نیز همچنان باز و فعال است. این چمن از طریق کوچه‌های پشتی به خیابان سنگ شیر، محله قزلان و محله درسنگی دسترسی داشت. گفته می‌شود که نام آن به دلیل این است که بیشتر حاجی‌های شهر از این محله بودند.

برخی دیگر معتقدند که نام حاجی به این دلیل به این محله داده شده است که کاروان‌های حج در این محله تشکیل می‌شدند. با این حال، دکتر ازکائی معتقد است که این محله به حاج محمد اسماعیل اصفهانی و جد او معتمدالتجار نسبت داده می‌شود. محله چمن حاجی همچنین دارای مسجد و حمام حاجی بود که از بقایای دوره قاجار هستند و همچنان پابرجا هستند.

• شالبافان

شالبافان یکی از محله های قدیمی همدان است که ظاهراً گروهی از ساکنان آن به بافتن شال، کلاه، جوراب پشمی و مانند آن مشغول بودند. این محله در زیر محله نظربیگ و غرب محله باستانی جولان واقع شده بود. اولین ورودی به این محله از طریق کوچه فاضل بود که مستقیماً از محله نظربیگ به بازار محلی منتهی می‌شد. ورودی دوم در لبه شرقی رودخانه الوسجرد و در کنار مسجد محلی قرار داشت. مسجد شالبافان که قدمت آن به دوره قاجار یا به گفته برخی به دوره زندیه بازمی‌گردد، همچنان پابرجا است و در جریان ساخت بلوار هگمتانه آسیبی ندیده است. با این حال، دو حمام بزرگ و کوچک این محله و همچنین بازار معروف آن، در اثر ساخت و سازهای جدید تخریب شده‌اند.

• نظربیگ

محله نظربیگ یکی از محله‌های قدیمی همدان است که دارای یک چمن و یک بازار معتبر بود. با ساخت بلوار هگمتانه، چمن به‌طور کامل از بین رفت، اما بخشی از بازار باقی ماند. این منطقه از شرق به جولان و از شمال به شالبافان متصل می‌شد. قبل از تخریب خانه‌های بالای تپه هگمتانه، به محله‌های بالای تپه نیز متصل بود. مسجد نظربیگ یک مسجد بزرگ و تاریخی است که قدمت آن به دوره زندیه یا به گفته برخی به دوره صفویه بازمی‌گردد. بازار از مقابل این مسجد شروع می‌شد و تا ابتدای کوچه حاج مهدی امتداد داشت، اما ساخت یک جاده خاکی بیشتر این بازار را از بین برد. کاروانسرای نظربیگ در بازار نظربیگ و در کنار رودخانه الوسجرد واقع شده بود، اما آن نیز با ساخت جاده خاکی و بلوار هگمتانه تخریب شد.

• ارامنه

محله و دو کوچه ارامنه در بالای تپه هگمتانه واقع شده بودند. یکی از این کوچه‌ها از ابتدای کوچه حسین پهلوان در جهت غربی به سمت بالا امتداد داشت و پس از پیچ و خم‌های فراوان، به چال انبار ختم می‌شد. کوچه دیگر از انتهای جنوبی کوچه محمدی آغاز می‌شد و موازی با کوچه حاجی اکرم به سمت غرب تا کوچه آوانس امتداد داشت. برخی محله های قدیمی همدان طی سال های گذشته دچار تغییرات زیادی بوده اند و محله ارمنه از آن دسته است. 

• جولان

جولان یکی از قدیمی‌ترین و پرجمعیت‌ترین محله‌ها و در واقع یکی از محله‌های اصلی همدان است که منطقه بسیار وسیعی را پوشش می‌دهد. این محله همچنان به عنوان یکی از محله‌های قدیمی همدان که نام خود را حفظ کرده شناخته می شود. جولان از آب‌دوباره تا قبرستان چهارباغ و کوچه ماران‌آباد امتداد داشت و شامل کوچه‌های بسیاری در این بین می‌شد.

انتهای این منطقه به چهارباغ متصل می‌شد که دارای چندین باغ تولید سبزیجات و یک قبرستان قدیمی بود که تنها بقایای باغ‌ها از آن باقی مانده است. مانند سایر محله‌های اصیل همدان، این محله نیز دارای یک چمن و بازار بود. چمن به دلیل خیابان‌کشی از بین رفته است و تنها چند مغازه از بازار باقی مانده است. گفته می‌شود که نام این محله از جولاهایی (بافندگان) گرفته شده است که در آنجا زندگی می‌کردند و کارگاه‌های بافندگی سنتی در خانه‌های خود داشتند. بخشی از مسجد جولان بازسازی شده و به نام آیت‌الله طالعی نامگذاری شده است. با این حال، حمام جولان واقع در کوچه نظربیگ، اکنون درحال مرمت است.

• چاپارخانه

چاپارخانه یا شریف آباد، محله‌ای نسبتاً بزرگ در شرق میدان چاپارخانه بود. از کوچه چوب فروش‌ها ادامه داشت و از طریق چندین کوچه به کوچه حسن آباد متصل می‌شد که موازی با آن امتداد داشت. این محله تقریباً به‌طور کامل با ساخت خیابان اراک از بین رفت. چاپارخانه به معنای اداره پست است و ظاهراً چنین مرکزی در این خیابان وجود داشته است.

با این حال، در طول جنگ جهانی اول، با تأسیس کارگاه تعمیرات ارتش بریتانیا در آن، کارگاه‌های تعمیرات دیگری نیز به آن اضافه شد و کل خیابان پر از گاراژها، فروشگاه‌های لوازم یدکی خودرو و کارگاه‌های تعمیرات مختلف شد. همچنین در انتهای خیابان شورین میدانی به نام میدان چاپارخانه وجود دارد که قبل از انقلاب به نام میدان ۲۵ شهریور و پس از آن به نام میدان ۱۷ شهریور نامگذاری شد. این محله همچنان از محله های قدیمی همدان و پابرجاست و به همین نام خوانده می شود.

• قلعه سبزی

این محله شامل یک قلعه با دیوارهای سنگی بود که ظاهراً دارای برج و بارو بود و در شمال محله گازران قرار داشت. بعدها، به مکانی برای کشت سبزیجات تبدیل شد. این قلعه بین محله‌های گازران و بن بازار قرار داشت و امروزه تنها چند اثر از آن باقی مانده است. کوچه قلعه سبزی، کوچه‌ای بود که از انتهای گازران به سمت شمال تا قلعه سبزی امتداد داشت.

• گازران

گازران یک محله بزرگ در انتهای خیابان اکباتان است که از رودخانه الوسجرد در شرق شروع می‌شود. پس از گردش در منطقه پیروادی، از یک سو به راسته حاج فضل‌الله و از سوی دیگر به راسته گندمی‌ها می‌رسید. ساخت خیابان اکباتان قسمت کوچکی از آن را جدا کرد و بعداً ساخت میدان هگمتانه و بلوار الوند تقریباً منطقه را نابود کرد.

به غیر از مسجد پیروادی و بخش‌هایی از کوچه‌های منتهی به قلعه سبزی یا گندمی‌ها، چیز زیادی از این منطقه باقی نمانده است. مسجد گازران که در ابتدای کوچه باغچه جبار در کنار غسالخانه قدیمی قرار داشت، با ساخت میدان هگمتانه و بلوار الوند تخریب شد. یک قنات بسیار پر آب نیز در محله گازران در نزدیکی باغچه جبار وجود داشت که از آن بسیاری از گاری‌ها آب می‌کشیدند و در سایر محله‌های شهر عرضه می‌کردند.

• باباطاهر

محله باباطاهر به نام مقبره نسبتاً کوچک آجری واقع بر تپه‌ای در این منطقه به عنوان مقبره باباطاهر عریان نامگذاری شده است. در اوایل دهه ۱۹۷۰، این مقبره به شکل کنونی بازسازی شد و میدان و پارک اطراف آن ایجاد شد.

• بن بازار

محله بن بازار یکی از محله‌های قدیمی همدان است. از جنوب به گندمی‌ها، از شرق به گازران و قلعه سبزی و از غرب به اهل قبور و سبد باف‌ها متصل بود. ضلع شمالی آن تماماً باغ‌های سبزیجات بود و بخش بزرگی از این منطقه با ساخت میدان باباطاهر از بین رفت. گفته می‌شود که نام بن بازار از این واقعیت گرفته شده است که این مکان، انتهای بازار همدان بوده است. بازار بن بازار از مقابل مسجد حاج ابراهیم بیگ در جهت شمالی شروع می‌شد و با عبور از مقابل حمام چاله، به ابتدای کوچه فرزند فرزند علی می‌رسید. در انتهای کوچه بن بازار، قلعه بن بازار قرار داشت که هنوز هم بقایای آن دیده می‌شود. دروازه بن بازار یکی از دروازه‌های همدان در دوره قاجار بود که به سیدآباد (اسدآباد)، کنگاور و کرمانشاهان منتهی می‌شد.

سخن پایانی درباره محله های قدیمی همدان

این پست تنها نگاهی اجمالی به تاریخ غنی محله های قدیمی همدان بود. هر یک از این محلات داستان خاص خود را برای گفتن، شخصیت منحصربه‌فرد خود را دارند که توسط افرادی که در طول قرن‌ها در آنجا زندگی کرده‌اند شکل گرفته است. با کاوش در این محله‌ها، می‌توانیم درک عمیق‌تری از میراث فرهنگی همدان و نیروهایی که آن را به شهری که امروز هست تبدیل کرده‌اند، به دست آوریم. در حالی که نوسازی تغییراتی را به همراه داشته است، طنین گذشته هنوز در این محله های باستانی طنین‌انداز است و منتظر است تا توسط کسانی که به دنبال آن هستند، کشف شود.

منبع: همدان 18