باباطاهر کیست؟
باباطاهر یا ابومحمّد طاهر جصّاص همدانی شاعر و عارف ایرانیِ دوران سلجوقی، معروف به باباطاهر عریان همدانی (Baba Tahir or Baba Taher Oryan Hamadani) بیشتر به خاطر دوبیتیهای ساده و صمیمانهاش که به «فهلویات» نیز معروفند و به گویش لری سروده شدهاند شناخته میشود. اشعار او، که اغلب به بررسی مضامین عشق الهی، طبیعت و هستی انسان میپردازند، قرنهاست که مورد استقبال مردم قرار گرفته و جایگاه او را به عنوان یکی از محبوبترین چهرههای ادبیات فارسی تثبیت کرده است.
زندگی و پیشینه
به دلیل گوشهگیری و عدم تمایل بابا طاهر به ثبت وقایع زندگی شخصیاش، اطلاعات دقیقی درباره زندگی او در دست نیست و هالهای از ابهام آن را فرا گرفته است. همین فقدان اطلاعات، باعث شده برخی در وجود او تردید کنند، اما اکثر محققان بر این باورند که او یک شخصیت تاریخی واقعی بوده است.
با استناد منابع لیست شده، فهرستی از برخی آنها درباره بابا طاهر آمده است:
- راحةالصدور اثر راوندی
- تاریخ ادبیات ایران اثر ادوارد براون، ترجمه فتحالله مجتبایی
- تاریخ عرفان و عارفان ایرانی اثر عبدالرفیع حقیقت
- بابای شاعر، مجموعهای از مقالات از باباطاهرنامه، اثر رشید یاسمی، گردآوری پرویز اذکائی
- شرح احوال و آثار و دوبیتیهای باباطاهر عریان اثر جواد مقصود
- بابا طاهر: شرح احوال و نگاهی به آثار اثر نصرالله پورجوادی. این کتاب با استفاده از منابع جدید و قدیم و با رویکردی تاریخی، به روشن ساختن جنبههای عرفانی و فلسفی زندگی و اشعار بابا طاهر میپردازد. شرح کلمات بابا طاهر العریان اثر عینالقضات همدانی
- دو شرح بر کلمات قصار بابا طاهر اثر ملا محمد گنابادی، یکی به فارسی و دیگری به عربی
درباره باباطاهر عریان همدانی
باباطاهر در دوره سلجوقیان، در قرن پنجم هجری قمری (قرن یازدهم میلادی) زندگی میکرد. از معاصران آن عصر برخی منابع او را معاصر عینالقضات همدانی (متوفی به سال ۵۳۰ هجری قمری/۱۱۳۱ میلادی) در قرن پنجم هجری قمری میدانند، در حالی که برخی دیگر معتقدند او به زمان خواجه نصیرالدین طوسی (۶۰۷-۶۷۲ هجری قمری/ ۱۲۰۱-۱۲۷۴ میلادی) در قرن ششم هجری قمری نزدیکتر بوده است.
زادگاه و القاب باباطاهر
باباطاهر در همدان متولد شد و گفته میشود که زندگی خود را در انزوا و خرسندی در روستای ملایر، در نزدیکی همدان، سپری کرده است. او با چندین لقب شناخته میشد که مشهورترین آنها «بابا» بود؛ عنوانی محترمانه و معادل «مرشد» یا «پیر» که در همدان برای نشان دادن احترام به شیوخ و عرفا رایج بود. از دیگر القاب او میتوان به «عریان»، «شوریده»، «شیفته»، «لر» و «همدانی» اشاره کرد.
چرا بابا به لقب “باباطاهر عریان” مشهور شد؟
این عنوان که از قرن نهم هجری قمری به بعد در منابع ظاهر شد، نشاندهنده بیاعتنایی او به تعلقات دنیوی است. بعدها، این لقب به اشتباه به معنای این تعبیر شد که او واقعاً پابرهنه و عریان در انظار عمومی ظاهر میشده است؛ تصوری که ناشی از روحیهی قلندرانه و رفتارهای غیرمتعارف او بود.
القاب توصیفی دیگری مانند «دیوانه»، «دیوانه فرزانه»، «شوریده» و «شیفته» نیز برای او به کار رفتهاند. «لر» به قومیت او و «همدانی» به محل تولدش اشاره دارد.
شغل باباطاهر چه بوده است؟
در کتاب “باباطاهر، شرح احوال و نگاهی به آثار ابومحمّد طاهر جصّاص همدانی” به نوشته دکتر نصراللّٰه پورجوادی همانطور که در عنوان کتاب ملاحضه می فرمایید. در معرفی باباطاهر به عنوان جصاص (گچکار یا سنگتراش) اشاره شده است، نوع پیشه باباطاهر عریان از مسائل جالب و قابل تأمل دربارهٔ زندگی این شاعر و عارف است. در بخش مفصلی از کتاب به عنوان شغلی باباطاهر اشاره شده است و اسنادی دال بر گچکار بودن ابومحمّد طاهر آورده شده است.
تا قبلتر از این تحقیق در متون و روایتهای موجود، باباطاهر بهعنوان شخصیتی عارف و اهل معرفت شناخته میشود که بیشتر وقت خود را به ریاضت، تفکر، و سرودن اشعار میگذرانده است.
چرا این موضوع مهم است؟
این کشف تاریخی نشان میدهد که ابومحمّد طاهر جصّاص همدانی:
- صنعتگر و هنرمند بوده است: او یک فرد بیکار یا سربار جامعه نبوده، بلکه مثل بسیاری از عارفان بزرگ آن دوره (مانند عطار که داروساز بود)، دستی در کار و هنر داشته است.
- معماری همدان: با توجه به رونق معماری در دوره سلجوقیان در همدان، احتمالاً باباطاهر در تزیینات بناها و گچبریهای آن دوران نقش داشته است.
بنابراین، لقب «عریان» نه به معنای برهنگی ظاهری یا فقر مطلق، بلکه نمادی از وارستگی او از تعلقات دنیوی بوده است، در حالی که او یک استادکار ماهر در صنعت گچکاری نیز محسوب میشده است.
دیدار با طغرل شاه سلجوقی
یک روایت تاریخی مکتوب به دیدار ابومحمّد طاهر با سلطان طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری اشاره دارد. بر اساس کتاب «راحةالصدور» راوندی، در جریان سفر طغرل به همدان، او با سه عارف به نامهای بابا طاهر، بابا جعفر و شیخ حمشاد که بر روی تپهای ایستاده بودند، روبرو شد.
طغرل و وزیرش ابونصر کندری، با دیدن این سه عارف، از اسب پیاده شده و دست آنها را بوسیدند. بابا طاهر در این ملاقات، سلطان را به عدالت و نیکوکاری توصیه کرد و آیهای از قرآن را تلاوت نمود: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ» (نحل: 90).
این سخن سلطان را به گریه انداخت و بابا طاهر، تکه شکسته کوزهای را که سالها برای وضو از آن استفاده میکرد، برداشت و بر انگشت سلطان گذاشت و گفت: «من پادشاهی جهان را به تو بخشیدم؛ عادل باش». این دیدار تأثیر ماندگاری بر طغرل گذاشت.
این روایت، هرچند در منابعی قدیمی نقل شده است، اما برخی محققان، مانند ادوارد براون، این داستان را به دلیل فقدان مستندات تاریخی معتبر، افسانهای دانستهاند. هدف از چنین روایتهایی معمولاً توجیه معنوی حکومت سلاطین و مشروعیتبخشی به قدرت آنها بوده است.
شعر و سبک ادبی
شهرت باباطاهر بیشتر به خاطر دوبیتیهای اوست که به زبانی ساده و قابل فهم نوشته شدهاند. اشعار دوبیتی او که به لهجه محلی سروده شده، نمادی از عرفان و کمال انسانی است. برخی منابع از کتابهایی مانند «احکام المریدین» یاد کردهاند که به بابا طاهر نسبت داده شده است. آموزههای او بر زهد، سادگی، و عشق الهی تأکید داشت و شاگردان برجستهای چون بابا جعفر ابهری از او الهام گرفتهاند.
دستهبندی اشعار بابا طاهر عریان
اشعار او را میتوان به دو دسته تقسیم کرد: عامیانه و خواص. دوبیتیهای عامیانه از زبانی ساده استفاده میکنند و در بین عموم مردم شناخته شدهاند، در حالی که دوبیتیهای خواص حاوی مفاهیم عمیقتر عرفانی و صوفیانه هستند.
زبان شاعرانه ابومحمّد طاهر صریح، فاقد پیچیدگی و به گویش لری است. اشعار او صداقت را منتقل میکنند و به مردم درباره فروتنی درویشگونه میآموزند.
ویژگیهای کلیدی شعرباباطاهر با سادگی، عشق، عرفان، پند و اندرز، استفاده از عناصر طبیعی و تصاویر زنده مشخص میشود. استفاده از لهجههای محلی به جذابیت اشعار او میافزاید و ریتم روان و وزن سادهای به آنها میبخشد.
مضامین و تاثیر اشعار باباطاهر
دوبیتیهای باباطاهر به بررسی مضامینی مانند طبیعت، گلها، کوهها، رفتار درویشان، فراق، عشق پرشور، اعتراف به گناهان و توبه میپردازند. او با استفاده از زبانی صمیمانه، خوانندگان را با زیبایی طبیعت پیوند میدهد و دنیای طبیعی را توصیف میکند.
با گذشت زمان، سبک ابومحمّد طاهر به طور گستردهای تقلید شده است و دوبیتیهای مشابهی در جوامع کردی و لری پدیدار شدهاند. این امر تشخیص اینکه کدام دوبیتیها واقعاً متعلق به او هستند را دشوار میکند.
کرامات و ویژگیهای شخصیتی
باباطاهر عریان به خاطر کرامات و رفتارهای غیرعادی مانند چلهنشینیهای طولانی و ریاضتهای شدید، مورد توجه بوده است. این رفتارها، همراه با شوخطبعی و پاسخهای گزندهاش، او را به عنوان شخصیتی متمایز معرفی کردهاند.
چه شخصیت هایی با باباطاهر هم عصر بودند؟
بابا طاهر عریان، بنا بر شواهد تاریخی، در نیمه اول قرن پنجم هجری (احتمالاً بین سالهای 326 تا 410 هجری قمری) زندگی میکرده است. بنابراین، او با شخصیتهای برجستهای از دورههای مختلف همعصر بوده است. برخی از همعصران احتمالی او عبارتند از:
- ابن سینا (370–428 هجری قمری): پزشک، فیلسوف، و دانشمند مشهور که برخی روایتها از ملاقات میان بابا طاهر عریان و ابن سینا سخن میگویند. این ملاقات در قالبی عرفانی و فلسفی بازتابدهنده تفاوت نگاه صوفیانه و عقلانی بوده است.
- سلطان طغرل بیک (385–455 هجری قمری): مؤسس سلسله سلجوقیان. داستان افسانهای ملاقات بابا طاهر با طغرل در زمان سفر طغرل به همدان در سال 447 هجری قمری روایت شده است.
- شیخ ابوسعید ابوالخیر (357–440 هجری قمری): عارف و صوفی نامدار که آموزههای او در عرفان تأثیرگذار بوده و برخی روایتها اشاره به ارتباط غیرمستقیم میان بابا طاهر و ابوسعید دارند.
- ابوعلی حسن بن علی صفار (از مشاهیر ری): یکی از استادان حدیث که طاهر از او حدیث روایت کرده و نشاندهنده علاقه بابا طاهر به علم و آموزههای مذهبی است.
- بابا جعفر ابهری: صوفی و عارفی که از دوستان و احتمالاً شاگردان بابا طاهر بوده است. این دو ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشتهاند.
- ابوطالب خزرجی بغدادی: عارفی که در اوایل قرن چهارم هجری از بغداد به همدان آمد و احتمالاً تأثیری بر شکلگیری تصوف در منطقه همدان و بر شخصیتهایی مانند بابا طاهر داشته است.
به طور کلی، بابا طاهر در دورانی میزیسته که عرفان و تصوف در حال گسترش بوده و ارتباط با چهرههای برجسته علمی، عرفانی، و سیاسی زمان خود داشته است.
برخی دوبیتیهای معروف باباطاهر
در اینجا چند نمونه از دوبیتیهای بابا طاهر آورده شده است:
دلی دیرم که دائم درد مندِه / که هر شو ناله از نهاد کِندِه
تِریجی سازُم از پولاد خنجر / بزُم بر دیده تا دِل وا رَهندِه
معنی: خنجری از پولاد سازم/ به چشم بزنم تا دل رها گردد
به دریا بنگرم دریا ته وینم / به صحرا بنگرم صحرا ته وینم
به هر جا بنگرم کوه و در و دشت / نشان از قامت رعنا ته وینم
یکی درد و یکی درمان پسنده / یکی وصل و یکی هجران پسنده
من از درمان و درد و وصل و هجران / پسندم آنچه را جانان پسنده
آثار باباطاهر
از جمله آثار باباطاهر می توان به موارد لیست شده در زیر اشاره نمود، البته آثار دیگری نیز به او نسبت داده میشود این آثار عبارتند از:
- رساله الاشارات: رسالهای عرفانی به زبان عربی شامل ۴۹ فصل در دو بخش که به دانش، علم، عبادت و عشق میپردازد. شرحهای متعددی بر این اثر نوشته شده است، از جمله شرحهای عینالقضات همدانی، خطیب وزیری و ملا محمد گنابادی.
- دو قطعه و چند غزل به گویش لری.
- کتابی به نام «سرانجام» که شامل دو بخش است: باورهای عرفا و صوفیان و «الفتوحات الربانی فی إشارات الهمدانی».
میراث و آرامگاه باباطاهر عریان
بابا طاهر در ۸۵ سالگی در همدان درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد. آرامگاه او در همدان، مقصدی محبوب برای محققان، دوستداران شعر و هنر است.
آرامگاه باباطاهر در کجاست؟
آرامگاه در یک منطقه سرسبز بر روی تپهای در شمال غربی همدان واقع شده است.( میدان آرامگاه باباطاهر)
علاوه بر بابا طاهر، چهره هایی همچون محمد بن عبدالعزیز (قرن سوم هجری قمری)، ابوالفتح اسعد مهان (قرن ششم هجری قمری)، مفتون همدانی (قرن هشتم هجری قمری) و میرزا علی نقی کوثر (قرن سیزدهم هجری قمری) نیز در این مکان دفن شده اند.
معماری آرامگاه باباطاهر همدانی
این آرامگاه ترکیبی از معماری معاصر و قرن هفتم/هشتم هجری قمری است و مساحتی بالغ بر ۹۰۰۰ متر مربع را پوشش میدهد. این سازه دارای یک پایه هشت ضلعی، یک برج ۲۰ متری و یک ساختمان مربعی شکل با سنگ و آجر است. گنبدی فیروزهای از دور قابل مشاهده است.
فضای داخلی با اشعار بابا طاهر و کاشیکاریهای پیچیده تزئین شده است و فضایی عرفانی ایجاد میکند. گنبد و دیوارها نمادی از عروج هستند و خلاقیت معمار را منعکس میکنند.
تفسیرها و تحلیلها از آثار باباطاهر عریان
اشعار بابا طاهر به روشهای مختلفی تفسیر شدهاند که نشاندهنده عمق عرفانی و فلسفی اوست.
- ناصرالدین شاه حسینی: کتابی با عنوان «بابا طاهر، شرح زندگی و بررسی آثار» نوشته است که هدف آن روشن ساختن جنبههای عرفانی و فلسفی زندگی و اشعار بابا طاهر است. این کتاب با رویکردی تاریخی از منابع جدید و قدیم استفاده میکند.
- دیدگاه عرفانی: ابومحمّد طاهر به عنوان «مجذوب سالک» شناخته میشود، به این معنی که او ابتدا «جذب» عشق الهی شد و سپس سفر معنوی خود را آغاز کرد. این در تضاد با «سالک مجذوب» است که آگاهانه قبل از تجربه جاذبه الهی، راه معنویت را انتخاب میکند. اشعار و سخنان کوتاه بابا طاهر نشان میدهد که او از نوع اول بوده است.
- سادگی و عمق: علیرغم زبان سادهاش، اشعار بابا طاهر نشاندهنده درک عمیق او از مسائل الهی و پیشرفت معنوی است. اشعار او، اگرچه ظاهراً ساده هستند، اما نشاندهنده تخصص او در الهیات و توانایی او در بیان ایدههای پیچیده به شیوهای قابل فهم است.
لوکیشن آرامگاه باباطاهر در همدان
معرفی برجستهترین آثار درباره باباطاهر :
برجستهترین محققان و نویسندگانی که درباره باباطاهر عریان، احوال، آثار و اندیشههای عرفانی او کتاب نوشتهاند، به شرح زیر است. این لیست شامل پژوهشگران معاصر و همچنین شارحان قدیمی است:
- دکتر پرویز اذکائی
ایشان از برجستهترین پژوهشگران تاریخ و فرهنگ همدان هستند و تحقیقات گستردهای درباره باباطاهر دارند.
نام کتاب: «باباطاهرنامه»
توضیح: این کتاب یکی از جامعترین منابع درباره باباطاهر است که شامل مقالات، اسناد تاریخی و تحلیلهای دقیق درباره زندگی و اشعار اوست. دکتر اذکائی در این اثر به نقد و بررسی منابع پیشین پرداخته است.
- دکتر نصرالله پورجوادی
استاد فلسفه و عرفان که نگاهی تازه به زندگی باباطاهر داشته است.
نام کتاب: «باباطاهر: شرح احوال و نگاهی به آثار ابومحمّد طاهر جصّاص همدانی»
توضیح: این کتاب با رویکردی تاریخی و استناد به منابع کمتر دیدهشده، باباطاهر را نه صرفاً یک صوفی شوریده، بلکه به عنوان یک عارفِ صاحبِ حرفه (جصّاص یا گچکار) و دارای مکتب فکری معرفی میکند.
- جواد مقصود
نام کتاب: «شرح احوال و آثار و دوبیتیهای باباطاهر عریان»
توضیح: این کتاب یکی از منابع کلاسیک و پرارجاع در باباطاهرشناسی است که به تفصیل به زندگینامه، کرامات و تفسیر دوبیتیهای او پرداخته است.
- عینالقضات همدانی (شارح متقدم)
عارف و فیلسوف بزرگ همعصر یا نزدیک به عصر باباطاهر.
نام اثر: «شرح کلمات باباطاهر» (رساله)
توضیح: عینالقضات بر کلمات قصار (جملات عربی) باباطاهر شرحهایی نوشته است که نشاندهنده عمق فلسفی و عرفانی اندیشههای باباطاهر است.
- ملا سلطانعلی شاه گنابادی
نام کتاب: «توضیح (شرح کلمات قصار باباطاهر)»
توضیح: این کتاب شامل دو شرح (یکی فارسی و دیگری عربی) بر کلمات قصار باباطاهر است و از دیدگاه عرفانی به تحلیل سخنان او پرداخته است.
- غلامرضا رشید یاسمی
از نخستین محققان ادبیات مدرن ایران.
نام اثر: «باباطاهر عریان» (تصحیح و مقدمه)
توضیح: رشید یاسمی از پیشگامانی بود که سعی در پالایش اشعار باباطاهر و جدا کردن دوبیتیهای اصیل از اشعار الحاقی داشت.
- حسن وحید دستگردی
نام کتاب: «دیوان باباطاهر» (تصحیح)
توضیح: نسخه وحید دستگردی یکی از نسخههای مشهور دیوان باباطاهر است که با مقدمه و توضیحات ادبی منتشر شده است.
- ادوارد هرون آلن (Edward Heron-Allen)
محقق و خاورشناس انگلیسی.
نام کتاب: «نالههای باباطاهر» (The Laments of Baba Tahir)
توضیح: این کتاب که در سال ۱۹۰۲ میلادی در لندن منتشر شد، شامل متن فارسی و ترجمه انگلیسی دوبیتیهای باباطاهر است و نقش مهمی در معرفی او به غرب داشته است.
نکته پایانی درباره بابا طاهر
اشعار بابا طاهر گواهی بر درک او نه تنها از خداوند، بلکه از وضعیت انسانی است. سخنان او همانقدر که هزار سال پیش مرتبط بودند، امروزه نیز مرتبط هستند. اشعار ساده و صمیمانه ابومحمّد طاهر همچنان الهامبخش و مجذوبکننده خوانندگان است و میراث او را به عنوان یکی از شاعران و عارفان گرامی ایران تثبیت میکند.
منبع: همدان 18
