گنبد علویان گنجینه گچبری و آجرکاری سلجوقی
معماری ایرانی و اسلامی همواره بر تزیین و آرایه بناها، تأکید ویژهای داشته است. این تزیینات که شامل آجرکاری، گچبری، کاشیکاری و کتیبهنگاری هستند، در طول ادوار مختلف اسلامی گسترش یافتند و با تحولات روزگاران پیش رفتند. هنرمندان مسلمان با استفاده از نقوش هندسی، گیاهی، و کتیبهها، غنای خاصی به معماری ایران بخشیدهاند. در میان این آثار برجایمانده، گنبد علویان همدان به دلیل کاربست هنرمندانه و پربار تزیینات، به عنوان یکی از شاهکارهای معماری سلجوقی در سده ششم هجری، در شهر تاریخی همدان میدرخشد. این بنا نه تنها یک یادمان تاریخی، بلکه گنجینهای نفیس از هنرهای تزیینی دوره اسلامی محسوب میشود.
گنبد علویان، یادمانی شکوهمند از دوره سلجوقی
گنبد علویان که از نوع مقابر مذهبی غیربرجی است، یکی از بناهای تاریخی ارزشمند بازمانده از دوره سلجوقی در همدان به شمار میرود. این اثر به سبب برخورداری از نقوش آجرکاری و بهویژه گچبریهای زیبا و نفیس دوره سلجوقی، از آثار بیهمتای این عصر است. زیبایی و شکوه این بنا آن را از دیرباز مورد توجه باستانشناسان، معماران و پژوهشگران هنر قرار داده است.
ساختمان گنبد علویان در قرن ششم هجری بنا شد. این یادمان شکوهمند، به دلیل استفاده از آرایههای مختلف معماری مانند آجرکاری، گچبری و کتیبهنگاری، به گنجینهای پربار از آثار تزیینی معماری اسلامی تبدیل شده است. به دلیل علاقه وافر مردم همدان به سادات و ارادت به حضرت امیرالمؤمنین (ع)، و همچنین دفن شدن خاندان علوی در آن، این بنا به نام گنبد علویان مشهور گشت. اهمیت این بنا تا جایی است که در تاریخ ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ با شماره ۹۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در گذشته، این بنا در بافت قدیمی و محدودهای کوچک قرار داشت، اما پس از آزادسازی بافت پیرامون، موقعیت بهتری برای نمایش شکوه معماری خود پیدا کرد.
گنبد علویان کجاست؟
گنبد علویان در شمال غربی شهر همدان واقع شده است. این بنا با فاصله اندکی از حاشیه جنوبی تپه باستانی هگمتانه، در سمت راست بلوار علویان و در بافت کهن شهر همدان جای گرفته است.
موقعیت دقیق جغرافیایی: آدرس دقیق گنبد علویان عبارت است از: استان همدان، شهر همدان، چهارباغ علویان، نزدیک میدان امامزاده عبدالله.
مسیرهای دسترسی و موقعیت مکانی
این بنا از نظر موقعیت شهری به میدان عین القضات و خیابان اکباتان نزدیک است. برای دسترسی به گنبد علویان همدان، گردشگران باید از میدان امام خمینی (مرکز شهر) به سمت خیابان باباطاهر و سپس میدان امامزاده عبدالله حرکت کنند. گنبد علویان در فاصله حدود ۳۰۰ متری در سمت راست میدان امامزاده عبدالله قرار دارد.
تاریخچه گنبد علویان
تاریخچه گنبد علویان به قرن ششم هجری قمری و اواخر دوره حکومت سلجوقیان باز میگردد.
گنبد علویان، از مسجد تا مقبره خاندان علوی
بنا به گفته پژوهشگران، این ساختمان ابتدا توسط خاندان علویان به عنوان مسجدی برای برگزاری مراسم مذهبی احداث شد. در دورههای بعدی، با افزودن سرداب یا اشکوب زیرین، این مکان به مقبره خانوادگی خاندان علویان تبدیل شد.
- سادات علوی مدفون: گنبد علویان بر روی مزار و مدفن چند تن از بزرگان و سادات علوی شیعه مذهب همدان ساخته شده و تزیین شده است. این خاندان که از سادات حسنی بودند، موسوم به «علاءالدولههای علوی حسنی» و «رئیس» همدان بودهاند. مطالعات تاریخی نشان میدهد که خاندان علویان حدود ۳۷۰ سال، از نیمه سده سوم هجری تا حداقل سال ۶۲۰ هجری قمری، مقام «ریاست» شهر همدان را به طور موروثی بر عهده داشتند. به همین دلیل، گنبد علویان علاوه بر ارزش معماری، اهمیت بالایی از نظر مزارشناسی و اعتقادات شیعیان منطقه دارد.
- راز گنبد مفقود: یکی از رایجترین سوالات درباره این بنای باشکوه، نبود گنبد بر فراز آن است. در پاسخ باید گفت که گنبد علویان در شکل اولیه، گنبدی بر فراز خود داشته است که به مرور زمان و به دلایل مختلف طبیعی و غیرطبیعی، از بین رفته و فروریخته است. «خاقانی» شاعر، به کنایه از این بنا با عنوان «گنبد سبز» یاد کرده است، که اشاره به وجود گنبد در گذشته دارد .
- مرمتها و بازسازیها: پس از ریزش گنبد، ساختمان مدتی بدون پوشش مناسب باقی ماند و سطوح فوقانی دیوارها و تزیینات گچبری داخل بنا در معرض تخریب قرار گرفتند. در نهایت، در سال ۱۳۱۷ خورشیدی و با همت اداره باستانشناسی وقت (به دستور رضاشاه)، عملیات تعمیر و بازسازی انجام شد. برای محافظت از تزیینات داخلی در برابر نزولات جوی، بر روی ساختمان پوششی مسطح از چوب و شیروانی قرار گرفت (که بعدها ایزوگام نیز شد). این اقدامات سبب شد تا گنبد علویان از وضع نامناسبی که داشت، رهایی یابد.
در باب گنبد علویان همدان
گنبد علویان همدان به دلیل ویژگیهای کالبدی منحصربهفرد، ظرافت استثنایی و تزیینات پیچیدهاش، همواره مورد توجه محققان بسیاری قرار گرفته است. این بنا از نمونههای مقابر مذهبی غیربرجی است که در طول تاریخ معماری ایران، به ویژه در دوره اسلامی، از اهمیت ویژهای برخوردار بوده است .
- مقبره غیربرجی: مقابر غیربرجی یا ساختمانهای مکعبی گنبددار، از سده چهارم هجری تا دوران جدید در معماری ایران گسترش داشتند. عدهای خاستگاه این بناها را چهارطاقیهای ساسانی و برخی دیگر آن را تحت تأثیر معماری هلنی یا مسیحیت شرقی میدانند. گنبد علویان در این سنت معماری جای میگیرد و میراثدار تجارب معماری پیشین ایران است.
- نمادشناسی در آرایهها: تزیینات به کار رفته در گنبد علویان صرفاً جنبه زیباییشناختی ندارند، بلکه ریشه در سنت و آداب معنوی دارند. هنرمندان مسلمان تلاش کردهاند تا جلوههایی از زیبایی مقام احدیت را در مصنوعات هنری منعکس کنند. استفاده از رنگ سفید در گچکاری که در اسلام با پاکی، نیکی و بندگی پروردگار رابطه دارد، نشاندهنده تقدس و روح پاک مدفون آن است، که این امر در گچکاریهای انبوه گنبد علویان مشهود است.
همچنین، نقوش درهمتنیده اسلیمی که فضای داخلی را پوشاندهاند، نمادی از تفکر اسلامی هستند که کثرت را در عین وحدت به نمایش میگذارند.
معماری گنبد علویان، توازن میان سازه و آرایه
گنبد علویان همدان شاهکار معماری سلجوقی است که به دلیل تلفیق ماهرانه آجرکاری در نماهای بیرونی و گچبریهای پرکار در فضاهای داخلی، سبکی منسجم و بدیع را به نمایش میگذارد.
شکل کلی و ابعاد بنا
این بنا به صورت یک مکعب چهارضلعی ساخته شده است. ابعاد بیرونی بنا در حدود ۱۲/۵۰ × ۱۲/۰۸ متر و ابعاد داخلی آن تقریباً ۹ در ۹ متر است و ارتفاع کلی بنا به ۱۱/۵۰ متر میرسد. بنا بر روی یک سکو قرار گرفته و برای ورود به آن باید از ۹ پله سنگی عبور کرد.
از لحاظ شکل ظاهری، گنبد علویان شباهت زیادی به گنبد سرخ مراغه دارد که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده است.
ویژگیهای ساختاری، برجها و طاقنماها
ساختمان از دو اشکوب (طبقه) تحتانی (سرداب) و فوقانی (گنبدخانه) تشکیل شده است .
- برجهای ستونمانند: در چهار گوشه بنا، چهار جرز ستونمانند استوانهای شکل (برجهایی پرهدار) به ارتفاع حدود ۹/۵ متر و قطر تقریبی ۲ متر دیده میشود که بنا را در میان گرفتهاند. بر روی سطوح این ستونهای آجری پرهدار، طرحهای آجرکاری چلیپایی (صلیب شکسته) اجرا شده است.
- نمای بیرونی (اضلاع شرقی، غربی و جنوبی): اضلاع بیرونی بنا، به جز ضلع شمالی که مدخل ورودی در آن قرار دارد، هر یک با دو طاقنما که در داخل قابهای مستطیلی (نغول) جای دارند، پوشیده شدهاند. این طاقنماها با طاق جناغی پوشش یافته و پهنه آنها با تزیینات آجرکاری با شیوههای «قدنما یا هره» و «خفته و رفته» انجام شده است. این شیوه که به «هشت و گیر» نیز معروف است، با ایجاد سطوح برجسته و فرورفته، سایه روشنهایی خاص به بنا میبخشد. این آجرکاریها شامل طرحهای هندسی متنوعی از جمله نقوش کلیدی شکل و چلیپایی است.
- نمای شمالی (ورودی): ضلع شمالی که ورودی بنا را در خود جای داده است، بیش از سایر قسمتهای نمای بیرونی اهمیت دارد و دارای تزیینات بسیار پرکار گچبری و آجرکاری است. درگاه ورودی خود از چندین بخش تشکیل شده که با قابهای مستطیلی متداخل، آجرکاری و گچبری تزیین یافته است. ورودی بنا رفیع و در هیبت طاقی جناغی به عرض ۱/۶ متر و ارتفاع ۳/۴۰ متر است.
بخشهای اصلی گنبد علویان همدان
شبستان (گنبدخانه): سطوح دیوارهای داخل مقبره (شبستان) به جز ضلع جنوبی (محراب) و ضلع شمالی (ورودی)، دارای نغولهای سهبخشی هستند. این فضا در ارتفاع ۲/۱ متری نسبت به زمینهای اطراف قرار گرفته است. تمام قسمتهای سطوح داخلی بنا با آرایههای گچبری به شیوه برجسته و برهشته و با طرحهای گیاهی، اسلیمی و هندسی به طور متراکم پوشیده شده است. این تراکم در تزیینات داخلی تا حدی به بنای گنبد حیدریه قزوین شباهت دارد. معدود نورگیرهای مرتفع در نزدیکی سقف، روشنایی مناسبی به محوطه داخلی میدهند.
ویژگیهای گنبد علویان
تمرکز بر جنبههای مزارشناسی و نمادین
گنبد علویان نه تنها از نظر تزیینی، بلکه از نظر ساختار داخلی، جزئیات منحصر به فردی دارد.
سرداب گنبد علویان
طبقه زیرین بنا سرداب نام دارد. سرداب محل دفن خاندان علویان است و راه ورود به آن از قسمت زیرین محراب میباشد. این راهپله ورودی، که به صورت غیرمتعارف درون محراب تعبیه شده است، دسترسی به اشکوب زیرین را فراهم میکند. سرداب فضایی کوچک است که از ۶ حجره با طاقنمای جناغی تشکیل شده است. قبرها که مدفن دو تن یا بیشتر از بزرگان خاندان علوی هستند، به شکل حجمهای مکعب مستطیل در مرکز سرداب قرار گرفته و با آجرهای لعابدار فیروزهای تزیین شدهاند. وجود سرداب، بر ماهیت مذهبی و آرامگاهی این بنا تأکید میکند.
هنر شکوهمند گچبری گنبد علویان
گنبد علویان به عنوان یکی از آثار ارزشمند و کمنظیر سدههای میانی دوره اسلامی، شهرت خود را بیش از هر چیز مدیون هنر گچبریهای متراکم و چندلایه در فضای داخلی و ورودی است. در حالی که استفاده از آجر معمولاً در خارج بنا رواج داشت، گچبری در دوره سلجوقی اغلب در داخل بنا به کار میرفت، اما در گنبد علویان، این تزیینات شکوهمند در قسمت ورودی بنا نیز مشاهده میشود.
اهمیت و جایگاه گچبری در دوره سلجوقی
گچ به عنوان یک مصالح اصلی در معماری ایرانی، به واسطه قابلیتهای ویژهاش نظیر شکلپذیری سریع، انعطافپذیری بالا و رنگپذیری آسان، همواره مورد توجه معماران و هنرمندان بوده است. هنر گچبری در دوران اسلامی، به ویژه با بهرهبرداری از میراث غنی دوره ساسانی، به یکی از عمدهترین جلوهگاههای هنر اسلامی تبدیل شد. عصر سلجوقی را میتوان دوران تکامل هنر گچبری دانست؛ گچبرها در این دوره موفق به ابداع نقوش گچبری مطبق و درهمپیچیده شدند که تأثیر آن تا عهد ایلخانیان و دورههای بعدی نیز پایدار ماند. این گچبریها در گنبد علویان به گونهای است که «ویلبر» آن را بهترین نمونه افراط و پرکاری نقوش برجسته و کندهکاری گچ در همدان میداند.
شیوه و تکنیکها (برجسته، آژدهکاری، اسلیمی و ختایی)
طرحها و نقوش گچبری در گنبد علویان نسبت به طرحهای آجری، بسیار پرکارتر و ریزتر هستند، زیرا امکان درآوردن خطوط منحنی و دایرهای در هر اندازهای روی گچ فراهم است. شالوده اصلی این طرحها همان نقشمایههای انتزاعی است که امروزه به نامهای اسلیمی و ختایی شناخته میشوند.
تکنیکهای اجرا شده:
- برجستهکاری بلند: نقوش برجستهای که با گچ و ساروج ساخته شدهاند و فضای خالی بین نوشتهها را پر کردهاند.
- آژدهکاری: یکی از تکنیکهای متداول دوره سلجوقی که شامل ایجاد سوراخهایی (معمولاً هندسی و سوزنیشکل) بر روی موتیفهای گچبری است. این آژدهکاریهای ظریف، به خصوص در سطوح فوقانی نقوش برجسته ستونکها، اجرا شده است.
- نقوش اسلیمی و گیاهی: طرحهای گیاهی رونده و پیچ و تابهای بزرگ اسلیمیها که تمامی فضاها را پوشش دادهاند و نمادی از وحدت در عین کثرت هستند.
- نقوش هندسی: طرحهای لانهزنبوری و توپیهای گچی ته آجری. همچنین نقوش لوزی و دایرههای متداخل بر روی ستونکهای جداکننده در داخل بنا دیده میشود.
تحلیل محراب (مرکز ثقل تزیینات داخلی)
نقطه اوج تزیینات گچبری در ضلع جنوبی بنا در محراب مشاهده میشود. این محراب مستطیلشکل، یکی از زیباترین و هنرمندانهترین محرابهای موجود در معماری اسلامی ایران است.
- ویژگیهای محراب: محراب دارای دو طاقنمای روی هم است که در پایه قوسهای هلالی، چهار ستون با سرستونهای گلدانی شکل دارد. تزیینات آن با ترکیب شیوههای مختلف گچبری از جمله برجسته، برهشته و زبره، و با کاربست طرحهای هندسی، گیاهی و اسلیمی به وجود آمده است.
- کتیبههای محراب: محراب دارای حاشیه کتیبهدار و یک پیشانی بلند است. کتیبههای آن با خطوط کوفی، ثلث و نسخ نوشته شدهاند. حاشیههای دور تا دور محراب شامل آیات یکم الی نهم سوره یاسین (سوره ۳۶ قرآن کریم) به خط کوفی است. بر حاشیه هلالی طاقنمای فوقانی، آیه ۲۵۵ سوره بقره (آیه الکرسی) به خط ثلث و دنباله آن با کلمه «یشفع عنده» به خط نسخ، نوشته شده است. این تمرکز بر تزیینات، نشان میدهد که محراب کانون عبادت و نقطه کانونی طراحی بوده است.
- نظر پژوهشگران: «آرتور پوپ» درباره گچبریهای شیوا و استادانه گنبد علویان مینویسد که طرح پیگیر گچبری، تأثیری وحدتبخش و مهارتی بیعیب دارد، به طوری که آرایش صرفاً به زیبایی نمیافزاید، بلکه در ذات خود عنصر نیرومندی است.«هرتسفلد» نیز اذعان میکند که کلمات قادر به توصیف این تزیینات حیرتانگیز نیستند و باید آن را دید.
آجرکاریهای بدیع و کتیبههای قرآنی
آجر از دیرباز مهمترین مصالح و اصلیترین ماده تزیینی در معماری اسلامی ایران بوده است. کاربرد آجر به عنوان یک آرایه پیشینه طولانی دارد و اوج مهارت در استفاده تزیینی از آن، در معماری سلجوقی مشاهده میشود.
آجرکاری هزارباف و تکنیکهای سلجوقی
تنوع تزیینات آجرکاری در گنبد علویان که مجموعهای هماهنگ و متغیر را به وجود آورده، آن را به یکی از زیباترین بناهای تاریخ معماری اسلامی ایران تبدیل کرده است. در دوره سلجوقی، بناهای آجری به نام «هزارباف» معروف بودند که این نام نشاندهنده تنوع و تراکم روشهای آرایش هندسی آجرهاست.
تکنیکهای به کار رفته:
- گرهسازی : در قسمت فوقانی ورودی بنا، آجرکاری به شیوه گرهسازی آجری با طرحها و نقوش هندسی متداخل (دایره، مربع، لوزی و ستارهای شکل) تزیین شده است. گرهسازی یکی از ظریفترین و پرکارترین شیوههای آجرکاری است.
- معقلی: این شیوه در طرفین درگاه و زیر قوس مدخل به مرحله اجرا درآمده است.
- خفته و رفته: در طاقنماهای اضلاع بیرونی، آجرکاری با شیوه خفته و رفته (برجسته و فرورفته) انجام شده که طرحهای صلیب شکسته (چلیپایی) را ایجاد کرده است.
کتیبههای بیرونی و داخلی
گنبد علویان همدان دارای مجموعهای غنی از کتیبههای گچبری و آجری است که با خطوط ثلث، کوفی و نسخ، مزین شدهاند. در این بنا پنج کتیبه طراحی و اجرا شده است که دو مورد آن در نمای بیرون و بقیه در فضای داخلی مشاهده میشوند.
کتیبههای نمای بیرونی:
- درگاه ورودی: طرفین و قسمت فوقانی قاب مستطیلی درگاه ورودی با کتیبههایی به خط کوفی و آجر سفالی تزیین شده است. متن این کتیبه شامل آیات ۵۵ و ۵۶ سوره مائده است که در شأن حضرت علی (ع) و در حال رکوع زکات دادن نازل شده است.
- قسمت فوقانی اضلاع: کتیبهای آجری به خط کوفی، سرتاسر قسمت فوقانی اضلاع بیرونی (شرقی، جنوبی و غربی) را پوشش میداده است. این کتیبه شامل آیات یکم الی نهم سوره دهر یا الانسان است.
- کتیبه داخلی: مابین قسمت فوقانی ازاره و قسمت زیرین طاقنماهای داخلی، کتیبهای به صورت گچبری برجسته و به خط ثلث مشاهده میشود. این کتیبه شامل آیات یک تا سی و پنج سوره «النجم» (سوره ۵۲ قرآن کریم) است و سرتاسر قسمت میانی اضلاع داخلی را احاطه کرده است.
گنبد علویان همدان، اطلاعات تکمیلی برای بازدید
گنبد علویان همدان به دلیل ویژگیهای تاریخی و معماریاش، یکی از مهمترین جاذبههای گردشگری همدان محسوب میشود و بازدیدکنندگان زیادی را به سمت خود جذب میکند.
بهترین زمان بازدید
همدان شهری کوهستانی و سردسیر است. بنابراین، بهترین زمان برای بازدید از گنبد علویان، فصل بهار و تابستان است که هوا خنک و مطبوع است (از اردیبهشت تا اواسط آبان).
ساعات و هزینه بازدید
ساعات بازدید از این بنای تاریخی معمولاً همهروزه، از ساعت ۹ صبح تا ۱۹ عصر است. هزینه بازدید از گنبد علویان برای گردشگران داخلی در سال 1404 معادل 15.000تومان و برای گردشگران داخلی، خارجی 100.000 تومان می باشد.
جاذبههای گردشگری نزدیک
گنبد علویان در بافتی تاریخی قرار گرفته و در نزدیکی چندین جاذبه مهم دیگر همدان است، که امکان بازدید همزمان را فراهم میکند.
جمعبندی نهایی گنبد علویان همدان
به راستی تندیسی از هنر و ایمان است که با ترکیب محکم آجر و ظرافت بینظیر گچ، توانسته است میراث دوره سلجوقی را در اوج کمال به نمایش بگذارد. این بنا همانند یک سند هنری بازمانده از سدههای میانی اسلام است که هر جزئی از آن، اعم از نقوش هندسی در همتنیده یا پیچ و تابهای اسلیمی، داستانی عمیق از تعالیجویی هنرمند مسلمان را روایت میکند. بازدید از این اثر، فرصتی است تا شکوه هنر معماری اسلامی ایران، که در آن تزیینات نقشی جداییناپذیر و ساختاری ایفا میکنند، از نزدیک درک شود.
منبع: همدان 18
